جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ساحت‌­های شش­گانۀ تربیتی در سند تحول بنیادین که زمینه­‌ساز تحولی ارزشمند در جامعه است، با توجه به نیازهای مختلف ابعاد وجودی انسان و مبتنی بر رفع آنها، شکوفایی استعدادها و ظرفیت­‌ها و رسیدن به کمال مطلوب و حیات طیبه تدوین شده است. پژوهش حاضر، با روش توصیفی و تحلیل محتوای کیفی و با هدف گام برداشتن در مسیر شکل­ گیری تربیت دینی افراد جامعه، بر اساس این ساحت­‌های شش­‌گانه به تبیین نامه امام علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام که عرصه تبلور یافتن جلوه­‌های مختلف تربیتی است ـ پرداخته است. در واقع، به منظور سنجش میزان همخوانی ساحت­‌ها با این منشور مهم تربیتی، به دنبال استخراج کدها و مصداق­‌های مرتبط با ساحت­‌های تربیتی در نامه سی ویکم است. یافته­‌ها نشان می­دهد که امام در منشور حکیمانۀ خود به همۀ جوانب وجودی انسان توجه نموده است. ایشان با هدف بیدارگری و انتقال فرهنگ و اندیشه، مسائل مختلف مورد نیاز انسان را برای رسیدن به هدف غایی در دو بعد فردی و اجتماعی به فرزند خویش توصیه می­‌نماید. از طرف دیگر، همسویی و همخوانی گسترده­‌ای بین ساحت­‌ها و عبارات امام وجود دارد.

یکی از آسیب­‌های قدرت در جوامع، خودکامگی و سلطۀ بی­حدّ و مرز حاکم است که عامل ایجاد ظلم و ستم، بی­عدالتی، حق­کشی، تعدّی به حقوق رعیّت و ایجاد خفقان و سرخوردگی در عموم مردم به­خصوص اقشار ضعیف می­‌شود. آشنایی با اندیشه‌های بلند و متعالی امیرمؤمنان علی علیه السلام و توجه به سیرۀ‌ حکومتی آن­حضرت، سبب تحدید قدرت و اعمال چارچوبی برای آن می­‌شود. حدّ‌‌‌ و‌ مرزهایی که بر اساس مبانی نظری اسلام است و از یک سو، اصول کلی حرکت حاکمان و از سوی دیگر، خطوط قرمزی که نباید از آن­ها عبور نمایند را مشخص می‌کند. قوانینی که امام علی علیه السلام وضع نمود، در تعیین روش‌ها نقش مرجع دارد و با کمک آن می­‌توان هر قدرتمندی را به حرکت بر اساس عدالت پایبند نمود و بشریت را از عوامل تجاوز و خونریزی نجات داد. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی از فراز روایات نهج­‌البلاغه و فضای تاریخی-سیاسی عصر مولای متقیان علیه السلام، روش حکومتداری بایسته را که مبتنی بر عدل و برگرفته از حاکمیت الله است، بر سه پایۀ حسن تدبیر، مدیریت زمان و مکان و تلفیق قدرت نرم و سخت، استخراج نمود. خطوط کلی حکومتداری امام شامل خدامحوری، دین­مداری، عدالت­محوری، اعتدال­گرایی، وفا و راستی و خطوط قرمز ایشان در اعمال قدرت، استبداد، اعمال زور و خشونت، تکاثر، انحصارطلبی و تفاخر است.

یکی از جلوه‌های دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، نبردهای آن حضرت و نحوه‌ی تعامل ایشان با ناسازگاران آن دوران است. برخی از وقایع این نبردها نیاز به کاویدن دارد تا زوایای مختلف آن روشن‌تر شود. دانش «روایت‌شناسی» و استفاده از علوم جدید می‌تواند به‌تفصیل و شرح این وقائع کمک کند. ازجمله نظریه‌پردازان این عرصه الگیرداس گریماس است که بافت روایت را به شکل گرامری و دستوری زبان نزدیک دانسته و با چشم‌پوشی از تفاوت محتوای داستان، آن را دارای شاکله‌ای کلی می‌داند. گریماس برای تفسیر روایت یک طرح کلی با شش کنشگر معرفی می‌کند تا زوایای پنهان آن را برای مخاطب روشن شود. این جستار با روش توصیفی - تحلیلی درصدد است، ارکان مختلف این الگوی شش‌بخشی را بر روی روایت نهج‌البلاغه از نبرد جمل، پیاده نموده و دریافتی شاکله‌مند از حوادث این جنگ ارائه نماید. نتایج این پیاده‌سازی نشان می‌دهد که نهج‌البلاغه در هر شش بخش الگوی کنشی گریماس، عبارات قابل‌توجهی را در میان گزارده است. کاوش گزاره‌های نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که کنشگر اصلی طلحه و زبیر بوده‌اند و کنش سایر افراد حول حرکت و رفتار آنها می‌چرخد.

تأثیر سخن بر جان مخاطب و ایجاد تغییراتی مشخص در باطن او، چنانکه یکی از ساحت‌های فایده سخن است، یکی از سنجه‌هایی است که با آن، زیبایی کلام نیز سنجیده می‌شود. بلاغیان متقدم و متأخر، از معیار بودگی این سنجه برای زیبایی‌سنجی کلام، به اشاره یا تصریح سخن گفته‌اند. امیرالمؤمنین علیه السلام به اقرار دوست و دشمن یکی از سخن‌پردازان تاریخ است. کلمات ایشان افزون بر ساحت اندیشه، ساحت‌های باطنی مخاطبان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این تحقیق با روش کتابخانه‌ای و با جستجو در منابع تاریخی، ادبی و حدیثی برای بررسی این مسأله که "کلام امیرالمؤمنین علیه السلام بویژه سخنانی که در نهج‌البلاغه گرد آمده، چه تأثیر باطنی بر جان مخاطبان نهاده است"، سامان یافته و با تحلیل داده‌ها و دسته ‌بندی مخاطبانی که تحت تأثیر کلام حضرت امیر علیه السلام قرار گرفته‌اند، به این نتیجه رسیده است که از نظر زیبایی ‌شناسیِ تأثیری، کلام امیرالمؤمنین علیه السلام در اوج است چرا که باطن مخاطبان باواسطه و مخاطبان بی‌واسطه را حتی اگر در حالی بوده‌اند که آمادگی باطنی کافی نداشته‌‌اند، به طرز شگفت‌آوری مورد تأثیر قرار داده است.

زمامدار در اُفق نهج‌البلاغه، کسی است که اختیار ادارۀ امور جامعه را برعهده‌دارد و فرامین حکومتی از سوی او صادر یا به‌وسیلۀ او تنفیذمی‌شود و با واژگانی چون«امیر»، «امام»، «ولی» و «والی» از او یادشده‌است که امروزه در نظام‌های سیاسی جهان، متناسب با قوانین اساسی کشورها، زمامدار به رهبر، رئیس‌جمهور، رئیس دولت، نخست‌وزیر، پادشاه و... اطلاق‌می‌شود. فرضیه تحقیق حاضر این است که« نهج‌البلاغه مدل شخصیتی معیار را برای زمامدار جامعه اسلامی معرفی و ویژگی‌های خاص برای او ذکرکرده‌‌است.» که به تناظر این فرضیه، سؤال اصلی تحقیق آن است که «مدل صلاحیت‌شخصیِ زمامدار اسلامی در نهج‌البلاغه، کدام‌است؟». لذا با مطالعۀ نهج‌البلاغه به روش کتابخانه‌ای، اطلاعات اولیه پژوهش گردآوری و به روش تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل و کدگذاری مفهومی گردیده و سپس با سازماندهی مفاهیم ذیل مؤلفه‌ها‌‌، 9مؤلفۀ‌ «کفّ نفس»، «مردمی و تلاشگربودن»،«صداقت با مردم»،«قدرشناسی از مردم»،«متخلّق به فضایل اخلاقی»،«اهل مراعات و مواسات با مردم»،«ایجادکننده نشاط در جامعه»،«برپادارنده فرائض دینی» و «اهل مشورت با دانایان و شایستگان» برای صلاحیت ‌شخصی زمامدار کشف و در قالب مُدل ارائه‌‌شده‌است‌‌ که این مؤلفه‌‌ها با سنجۀ خُبرگانی ارزیابی و حاصل سنجه با آزمون فریدمن محاسبه‌گردیده که خروجی آزمون نشان‌داد؛ مؤلفة«تخلّق به فضائل اخلاقی» با عدد6.03درصد، بالاترین و کفِّ‌نفس با عدد4.13درصد، پایین‌‌ترین رتبه را داشته‌‌‌است.

تربیتِ منش یکی از رویکردهای مهم و رایج تربیت اخلاقی در غرب است که در مقایسه با سایر رقبا، به لحاظ توجه به ساحت‌های مختلف شخصیت و منش و همچنین روش‌های مورد استفاده، دارای جامعیت بیشتر و نقص کمتر است. با این وجود، بنا به مبانی متفاوت ارزش‌شناسی اسلامی و مکاتب فلسفی غرب، این پرسش مطرح است که آیا استفاده از آن برای جوامع اسلامی نیز مناسب و از جامعیت لازم برخوردار است؟ از آنجا که مجموعه آموزه‌های اخلاقی و ارزشی نهج‌البلاغه به مثابه رویکردی در تربیت اخلاقی است که مطابق با مبانی ارزش‌شناسی اسلامی است، در این پژوهش به عنوان مبنایی برای بررسی و نقد رویکرد فوق استفاده شده است. بنابراین هدف از این پژوهش بررسی و نقد رویکرد تربیت منش از منظر نهج‌البلاغه به لحاظ جامعیت توجه به ساحت‌های مختلف شخصیت و منش و روش‌های مورد استفاده، است. این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی، از حیث رویکرد کیفی و با روش تحلیلی- انتقادی انجام شده است. نتایج پژوهش حاکی است رویکرد تربیت منش علیرغم جامعیت نسبی که به لحاظ توجه به ساحت‌های مختلف شخصیت و منش دارد، از منظر نهج‌البلاغه دارای اشکالاتی است و روش‌های ارائه شده در آن نیز اگر چه مفید و سودمندند، ولی الزاماً نمی‌توانند به تنهایی منجر به نتایج مطلوب و پایدار شوند.

همگرایی مردم با نظام، از راهبردهای نظام اسلامی، برای حفظ و تقویت حکومت اسلامی است. این موضوع، در نهج‌البلاغه و آثار متأثّر از آن، نمود ویژه­ای دارد. از میان آثار متأخّرِ متأثّر، صحیفه امام رحمه الله بیاناتی از امام خمینی رحمه الله را در موضوع همگرایی مردم با نظام در بردارد و نشان می­‌دهد ایشان، از مفاهیم و ادبیّات کلام علوی علیه السلام دراین موضوع، تأثیر زیادی گرفته­ است. بینامتنیت، از جمله مباحث نوین در حوزه مطالعات ادبی است که به بررسی روابط بین دو متن می پردازد. نظریه­ پردازان مختلف، با خاستگاه­‌ها وتحلیل­‌های متفاوتی، به تبیین این روش پرداخته­‌اند. این پژوهش، بر آن است در موضوع همگرایی مردم با حکومت اسلامی، نحوه تأثیرپذیری کلام امام خمینی رحمه الله از کلام حضرت امام علی علیه السلام را به شیوه بینامتنیت بررسی نماید تا بتواند تحلیل نوینی از شیوه اقتباس و نحوه تأثیرپذیری ایشان از اندیشه علوی را نمایان سازد. با تأمّل در خوانش دو متن، سیطره و تأثیر فراوان کلام امیرالمؤمنین علیه السلام بر امام خمینی رحمه الله اثبات می­‌گردد. با تحلیل گونه­‌های بینامتنیت دو متن، بیشترین فراوانی به روابط بینامتنی مضمونی و از نوع نفی متوازی تعلّق دارد. همچنین امام خمینی رحمه الله در دو محور مبانی و اقدامات عملی، جهت تبیین همگرایی مردم با نظام اسلامی، از نهج‌البلاغه بهره گرفته است.

امروز نهج‏‌البلاغه بنا بر سرچشمه الهی‌اش در دل مردم فارسی‏زبان به ویژه ایرانیان جای ویژه‌ای دارد. بی‌گمان مترجمان و شارحان فرهیخته آن نقش به‏‌سزایی در این زمینه ایفا نموده‌اند. با این وجود نهج‏‌البلاغه برای بیشتر مخاطبان فارسی‏ زبان ناشناخته است. چرا که آموزه‏‌های این کتاب گران‏سنگ آن چنان که شایسته و بایسته است به آنها منتقل نشده است. مهمّ‌ترین دلایل آن پر‏نغز بودن کلام امام علی علیه السلام، سنگین‌بودن متن اصلی، کم‌کاربردی‌ بودن برخی اصطلاحات، کمبود متخصصان حرفه‏‌ای و ضعف برخی مترجمان در انجام رسالت حرفه‏‌ای خود است. از سویی دیگر تکیه بر روش سنتی تبلیغ، بهره‌نبردن از ابزارهای روز پیام‏رسانی مانند فضای مجازی، ماهواره و ... و هم‌چنین دسته‌بندی نکردن پژوهش‏‌ها و علوم نهج‏‌البلاغه مخاطب‌گریزی را در پی داشته است. مخاطب‏ نشناسی و طبفه‏ بندی نکردن مخاطبان از لحاظ سنی و علمی نیز موجب دفع آنها به ویژه جوانان شده است. نگارنده در این مفاله تلاش می‌کند با روشی تحلیلی ـ نظری و با ارائه راهکارهایی علمی و کاربردی زمینه‌ای درست و سازنده را برای انتقال آموزه‏‌های ارزشمند نهج‏‌البلاغه فراهم آورد.

به دلیل اجتماعی بودن انسان، شکل­ گیری مبانی شخصیتی او در اجتماع محقق می­‌شود، که کنشگر، آنها را در قالب رفتاری و گفتاری در عرصه­‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، دینی، فرهنگی، اخلاقی، تاریخی و اقتصادی بروز می­‌دهد و چارچوب ارتباط فرد با دیگران شکل می­‌گیرد؛ بنابراین شناخت ابعاد شخصیتی، نقش عمده­‌ای در ایجاد الگوی رفتاری و گفتاری دارد. نشانه­ شناسی اجتماعی با نگاه دوسویه به انسان و ارتباطات اجتماعی او، دانشی درخور توجه برای کدگشایی ابعاد پنهان و پیچیدۀ شخصیتی است. نهج­‌البلاغه از غنی­ترین منابعی است که به جنبه­‌های مختلف ابعاد شخصیتی نظر دارد؛ بنابراین، جستار حاضر قصد دارد با روش توصیفی _ تحلیلی، به بررسی شاخصه­‌های شخصیتیِ مثبت و منفی شخصیت «مالک­ اشتر و عمروبن عاص» در نهج­‌البلاغه با نگاهی نشانه­‌شناسانه از دیدگاه نشانه­‌شناسی اجتماعی پی­یرگیرو بپردازد. یافته­‌های پژوهش بیانگر آن است که، امام علی علیه السلام برای تبیین ابعاد شخصیتی به نشانۀ هویت و آداب معاشرت نگاهی موشکافانه داشته­ و از رمزگان­‌های اجتماعی در راستای این هدف استفاده کرده­‌اند. کمال­‌گرایی هدف مشترک در دو بُعد شخصیتی است با این تفاوت که اقدامات مالک­ اشتر در رسیدن به این هدف بر اساس هویت دینی و گرایش­‌های خداپرستی اوست، اما عمروعاص، کمال را در بدست آوردن ارزش­‌های دنیوی می­‌بیند.

بی‌تردید نهج‌البلاغه جامع‌ترین کتاب پس از قرآن است که می‌تواند راهنمای انسان در تمام ابعاد زندگی به شمار آید و هدایت بشر را در عرصه‌های گوناگون عهده‌دار شود. این کتاب گرانسنگ مفاهیم انتزاعی گسترده‌ای را در خود جای داده است که بدون شک بیان اینگونه مفاهیم با زبان روزمره ممکن نیست و برای نزدیک کردن موضوع به فهم و ذهن مخاطب، باید از ابزارهای زبانی مناسب استفاده کرد که «استعاره» از پرکاربردترین این ابزارهاست. امام علی (ع) گاهی در کلام خود برای ترغیب مخاطب به انجام امور پسندیده و برحذر داشتن وی از اعمال ناپسند از ساختار طلبی استفاده می‌کند؛ لذا پژوهش حاضر سعی دارد آن دسته از جملات طلبی که ساختار استعاری دارند و در عین حال عهده‌دار انتقال مفاهیم انتزاعی هستند را از خطبه‌های نهج‌البلاغه استخراج نموده و بر اساس نظریه «استعاره شناختی» آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. نتایج تحقیق حاکی بر این است که امیر سخن با استفاده از نگاشت‌های برگرفته از زندگی روزمره که برای همگان قابل درک است، به مفهوم‌سازی حوزة مقصد می‌پردازد و بر اساس میزان آگاهی و شناخت مخاطب از مفهوم موردنظر، از انواع استعاره شناختی استفاده می‌کند.