جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان دین امروزه یکی از مسائل مطرح در مباحث فلسفه دین در غرب است که بیشتر متأثر از کاربردهای آن است: مثلاً وقتی گفته می‌شود خداوند با موسی تکلم کردند، آیا منظور این است که خداوند دارای جسم مادی است که با اندام‌های نطق با موسی سخن گفت یا معنای دیگری مراد است؟ یعنی آیا زبان دین واقع‌نماست یا رازآلود ویا نمادین و... است؟ و به‌تدریج وارد جهان اسلام نیز گردیده است؛ وزمزمه آن هر از گاهی از زبان برخی نویسندگان و روشنفکران شنیده می‌شود؛ و ما چون مسلمانیم و کتاب آسمانی ما قرآن کریم است، بر آن شدیم تا ببینیم زبان دین ما که زبان قرآن کریم است در آثار، گفتار و نوشتجات امام خمینی؟ره؟ چگونه بازتاب یافته است. ازاین‌رو مقاله حاضر را به شکل تطبیقی بین نظریات فلیسوفان غرب در زمینه زبان دین و معتقدات حضرت امام خمینی؟ره؟ در مورد زبان قرآن در زمینه‌های مورد بحث هماهنگ با فیلسوفان غرب است یا با آن‌ها تفاوت دارد؛ بنابراین دیدگاه‌های حضرت امام خمینی؟ره؟ را از آثار پراکنده و مختلفشان جمع‌آوری کردیم و این بحث را سامان دادیم و با قبول کاستی‌های کار خود به این نتیجه رسیدیم که امام خمینی؟ره؟ چنان‌که سادگی بیانش حاکی از ذوب در اسلام و معارف قرآن بود، به صورت خیلی روشن و چشمگیر در وادی فلسفه دین نیز ورود همه‌جانبه داشته و زبان دین ما یعنی قرآن را کاملاً واقع‌نما دانسته، برداشت‌های همه را از قرآن معتبر و غیرحجت دانسته‌اند و الفاظ را موضوع برای روح معانی در نظر گرفته‌اند؛ ازاین‌رو مفهوم حقیقی متن و الفاظ آن را ثابت و فراتاریخی دانسته و مصادیق آن را در چرخه تاریخ متحول می‌دانند.

مفاهیم «ایمان» و «کفر» از واژگان کلیدی دستگاه زبانی قرآن است. در منظومه اعتقادی اسلام، بازگشت از ایمان به کفر، «ارتداد» نامیده می‌شود؛ امری مذموم که حکم به حرمت آن داده شده است. در فقه اسلامی، فروعات و احکام فراوانی راجع به این مسئله منعکس شده است. اگرچه غالباً مستمسک اصلی احکام اسلامی، قرآن و سنت است اما به نظر می‌رسد موطن اصلی مسائل ارتداد، منابع روایی بوده و آیات قرآن سهم اندکی در ارائه احکام مزبور دارند. ازاین‌رو ایده اصلی نوشتار حاضر بر تحلیل و بررسی مستندات قرآنی مسئله ارتداد سامان یافته است. یافته‌ها نشان می‌دهد قرآن به اصل مسئله ارتداد اشاره داشته و بعضاً آثار وضعی و پیامدهای اخروی آن همچون حبط اعمال و خلود در آتش را بیان نموده است. اما گزاره صریح و مستقیمی بر مسائل عدیده‌ای که در فقه پیرامون ارتداد مطرح است، دلالت ندارد. اگرچه می‌توان برخی از آثار فقهی ارتداد، شرایط و اسباب آن را به‌طور غیرمستقیم از خلال آیات قرآن استخراج کرد.

دریافت معنای آیات قرآن منوط به داشتن علوم و مقدمات متعددی است که گاه بدون آن‌ها، در بدو امر برخی شبهات یا تناقض‌ها ایجاد می‌شود. یکی از آن‌ها آیه 16 سوره اسراء است. پژوهش حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی بر آن است معنا و تفسیر {... أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا ...} را که با اختلاف نظر مواجهه شده، بررسی کند. با محوریت نظر تفسیری سید مرتضی؟ره؟ می‌توان دریافت: 1. اراده هلاکت محقق نمی‌شود مگر به هلاکت حسن و قبیح؛ مانند این‌که بگوییم امر کردیم او را به خیر، اما او عصیان کرد (امرته فعصی)، مأمور به محذوف است، هرچند بعد از کلمه «امرنا» «فسق» واقع شده است؛ 2. متعلق «امرنا» طاعت است، زیرا اگر «فسق» باشد، باید پاداش داده می‌شدند، نه عقاب. واژه «امرنا» را به سه حالت قرائت کرده‌اند که در هر حالت معنای خاصی دارد؛ 3. «امَرْنا مُتْرَفِیها» صفت «قریه» است؛ یعنی هر گاه بخواهیم قریه‌ای را که طبقه مرفه آن را امر کرده‌ایم و آن‌ها نافرمانی کرده‌اند، هلاک کنیم، بنابراین جواب «اذا» محذوف است و نیازی هم به آن نیست؛ 4. «اراده» در معنای مجازی به کار رفته است که در زبان عرب مجاز و استعاره و آرایه‌های ادبی زیادی به کار می‌برند؛ 5. در آیه تقدیم و تأخیر صورت گرفته و اگر شرط و جواب شرط جابه‌جا شود، تغییری در حکم ایجاد نمی‌شود.

در قرآن کریم در آیاتی درباره امی بودن پیامبر سخن رفته و ذیل آن‌ها آرای مختلفی بیان شده است. فهم صحیح‌عبارت «النّبی الامّی» باوری قرآنی و اسلامی درباره پیامبر اسلام؟ص؟را رقم می‌زند که یکی از ادله بسیاری از افراد بر معجزه بودن قرآن بوده است. در این راستا، پژوهش حاضر می‌کوشد به بررسی و واکاوی دیدگاه‌های دو نظریه‌پرداز معاصر، یعنی استاد مطهری و محمدعابد الجابری بپردازد تا در نهایت اثبات کند علت اختلاف دیدگاه‌ها تفاوت پیش‌فرض‌های هر یک در تحلیل گزاره «النبی الامی» است. برای نیل بدین هدف، پس از بسط و تبیین مسئله، مهم‌ترین پیش‌فرض‌ها در تحلیل این‌گونه آیات بیان و آرای صاحب‌نظران ذیل آن‌ها شرح داده می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد پیش‌فرض‌ها نقش بسیار مؤثری در تحلیل گزاره‌های قرآن دارند و تببین لغت به‌وسیله نظرات نزدیک‌تر به زمان نزول و بررسی سیاق آیات ما را به نظراتی متفاوت با عرف متداول رهنمون می‌سازد.

جامعیت قرآن از مبانی مهم صدوری تفسیر قرآن است که هر کدام از مفسران شیعی و سنی با استناد به ادله‌ای در هر یک از حوزه‌های جامعیت به یکی از دیدگاه‌ها، تمایل پیدا کرده‌اند. ورود تفصیلی و جدی آلوسی و آیت‌الله جوادی در این بحث موجب سؤال در اخذ موضع‌گیری آن‌ها نسبت به قلمرو جامعیت قرآن شده است. ازاین‌رو نوشتار حاضر به روش نقلی و تطبیقی با رویکرد انتقادی درصدد پرداختن به این مسئله است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هر دو جامعیت مقایسه‌ای را پذیرفتند، اما در جامعیت ذاتی اختلاف دارند. آلوسی به‌خاطر شبهاتش در حوزه جامعیت ذاتی نتوانسته یکی از دیدگاه‌های موجود را اخذ کند، اما آیت‌الله جوادی دیدگاه حداکثری را با دو شرط شمول رهنمون‌های بطنی و تأویلی قرآن و تبیین آن‌ها توسط معصومین؟عهم؟، می‌پذیرد. اصل دیدگاه قابل اثبات است و دلایل دیگری در تأیید آن می‌توان اقامه کرد، ولی در پاره‌ای از ادله ضعف وجود دارد.