جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«انحصارگرایی» یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین رویکردهای موجود نسبت به حجیت ادیان است که بر اساس آن در هر زمان تنها یک دین می‌تواند هدایت و سعادت پیروان خود را تضمین کند. در مقابل، تکثرگرایان در دوره‌های متأخر بر این باورند که این نظریه نمی‌تواند منظومة هدایت الهی را به بهترین وجه توجیه کند. جدا از تحلیل عقلی دلایل انحصارگرایان و تکثرگرایان، تبیین نظر ادیان دربارة این مسئله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و با توجه به اینکه اسلام آخرین دین الهی است تبیین نظرگاه آن در این مسئله بسیار مهم است. در این تحقیق تلاش شده است با بررسی آیاتی که به انحصارطلبی یهودیان و مسیحیان نظر دارد به ملازمة آن با انحصارگرایی اسلام توجه شود و در آخر به این نتیجه می‌رسد که اساساً میان نفی انحصارگرایی ادیان دیگر و نفی انحصارگرایی اسلام تلازمی وجود ندارد و باید برای اثبات یا نفی آن به ادلة دیگر مراجعه کرد.

یکی از دیدگاه‌های منحصر به فرد زبان دین رویکرد ایان توماس رمزی، اسقف و فیلسوف دین آکسفورد دهة 50 میلادی، است. مقالة حاضر به روش توصیفی و تحلیلی به بررسی دیدگاه زبان دین ایان توماس رمزی پرداخته و عمدة مباحث آن دو موضوع است؛ یکی تبیین و توصیف معرفت زبان دین ایان توماس رمزی و دوم زبان سخن گفتن رمزی از خداوند و توجیه گزاره‌های الهیاتی. ایان رمزی دربارة زبان دین معتقد به نوعی تجربة دینی است؛ یعنی با توصیف عبارات و کلمات الهیات می‌توان به امری ماورای تجربی دست یافت. رویکرد معرفتی رمزی دفاع از آموزه‌های دینی در برابر موضع انتقادی آنتونی فلو و آیر مبنی بر ابطال‌ناپذیری و بی‌معنایی گزاره‌های دینی بود. در نتیجه معتقد بود کلمات زبان دین و گزاره‌های دینی همچون گزاره‌های علمی می‌توانند دربردارندة معنا و در موقعیت خاصی حاوی مکاشفه و از نوع تجربة منحصر به فرد باشند. مهم‌ترین مسائل و دغدغه‌های ایان رمزی جایگاه تجربی بخشیدن به زبان دین، درک کاربرد معنایی کلمات، کشف امور واقع جهان با مدل‌سازی و به‌کارگیری استعاره در روش فهم زبان الهیاتی بود.

یکی از صفات الهی صفت حاضر بودن خدا در جهان است. حضور خدا را به معانی مختلفی می‌توان فهمید. یکی از این معانی حضور قیومی خدا به معنای فاعلیت عام وی نسبت به جهان است. طبق این معنا خدا علت موجده و مبقیة جهان هستی است. ابن‌سینا به علت فاعلی از میان علل اربعه جایگاه ویژه‌ای می‌بخشد و معنای علیت فاعلی را از علیت تحریکی به علیت هستی‌بخش ترقی می‌دهد. او با دو تقریر، که بی‌ارتباط با یک‌دیگر نیستند، به تبیین علیت فاعلی خدا نسبت به جهان اقدام می‌کند. این دو تبیین را می‌توان «وجودبخشی خدا به ماهیات» و «وجوب‌بخشی خدا به ماهیات» نام نهاد. در این مقاله، با مراجعه به آثار ابن‌سینا به روش کتابخانه‌ای و استفاده از روش تحلیلی در مقام نگارش، پس از توضیح این دو تبیین، رابطة آن‌ها نیز توضیح داده شده و نهایتاً با توجه به ساختار طبقاتی مخلوقات از نظر ابن‌سینا نوعی حضور قیومی تشکیکی و دارای مراتب از نظام فلسفی او به دست آمده است.

رابطۀ خدا و عالم یا به تعبیری نسبت نامتناهی و متناهی در فلسفۀ رنسانس محوری‏ترین مفهومی است که فکر متفکرین آن دوره را به خود مشغول کرده بود. سرچشمه‏های این موضوع نیز به نوبۀ خود به تلاش‏های فلاسفه و متألهان به تبیین نسبت خدا و خلقت در کتاب مقدس بازمی‏گشت. نیکولاس کوسانوس یکی از متفکرانی است که به حل این معضل فلسفی‌ـ الهیاتی همت کرد و با معرفی مفهوم «نا-دیگری» به مثابۀ تصوری تازه از خداوند یا نامتناهی ضلع تازه‏ای به دوگانۀ «دیگری» و «اینهمان» افزود و بدین ترتیب شرایطی فراهم آورد تا بتوان در نظام مفهومی تازه‏ای به نسبت یادشده نگریست. در این مقاله سعی شده نخست گزارشی از سیر نسبت خدا با عالم در فلسفه به دست داده شود. آن‌گاه دیدگاه خاص کوسانوس و مفاهیم مرتبط با آن‌‌ـ مفاهیمی همچون تاخوردگی و تاگشایی، نا-دیگری، اتفاق اضداد‌ـ بررسی خواهد شد و در این میان به ریشه‏های این نوع تفکر در اندیشۀ دیونوسوس دروغین و مایستر اکهارت پرداخته خواهد شد. در اینجا نشان داده خواهد شد که کوسانوس با توجه به نوع تازه‏ای از متافیزیک، یعنی متافیزیک احدی، و دست کشیدن از متافیزیک مرسوم ارسطویی، یعنی متافیزیک وجودی، و با توجه به تفاسیری که مایستر اکهارت از خلقت و دیونوسوس دروغین از خداوند به دست داده دوگانۀ دیگری-اینهمان را خنثی‏سازی کرده و زمینه را جهت پیدایش فلسفه‏ای درون‏ماندگار فراهم آورده است.

هایدگر در هستی و زمان مرگ را پایان‌بخش احتمالات زندگی دازاین می‌داند و آن را معیاری در تعریف کلیت دازاین، تعلیق، و استمرار وجودی او از لحظة تولد در نظر می‌گیرد؛ مسئله‌ای که به‌ظاهر پیوندی با سنت مسیحیت ندارد. با این حال، تبیین مرگ به‌ویژه در بخش 48 این اثر به برداشت انسان‌گرایانه‌ای از مرگ در اواخر قرون وسطی اشاره دارد که نخست توسط یوهانس فان تِپلا، شاعر اهل جمهوری چک، در سرودة «شخمزن بوهم» در سدة پانزدهم میلادی مطرح شد و هایدگر در هستی و زمان به گفتاری از آن سروده دربارة هم‌زمانی تولد و مرگ دازاین در توضیح مرگ دازاین اشاره کرده است. تفسیر انسان‌گرایانه‌ای که تپلا در سرودة یادشده از ارتباط میان انسان و مرگ عرضه می‌دارد نه‌تنها تفسیری نو در تعدیل مسائل فلسفی و مسیحی پیش از او بود، بلکه در رشد اندیشة انسان‌گرایی در آغاز دورة رنسانس اروپا نقش بسزایی داشت. کاوشی در بهره‌گیری هایدگر از سرودة تپلا در پردازش مفهوم مرگ دازاین نه‌تنها درک این پدیده را با هدف دریافت بهتر دازاین ممکن می‌سازد، بلکه چارچوب فلسفی غیرمذهبی هایدگر در تبیین ابعاد دازاین را از گذرگاه انسان‌گرایی مسیحی اوایل رنسانس عبور می‏دهد.

تعریف دین از مسائل مبنایی است که حل مسائل دین‌شناسی متوقف بر آن است. علامه طباطبایی از برجسته‌ترین دین‌شناسان معاصر است که تعاریف متعددی برای دین مطرح کرده است. با توجه به اهمیت تعریف صحیح دین در مباحث دین‌شناسی از یک سو و عمیق بودن آرای دین‌شناسانة علامه طباطبایی از سوی دیگر، ضرورت دارد تعاریف متعددی که ایشان برای دین مطرح کرده گونه‌شناسی شود و به ‌صورتِ منسجم و جامع ارائه و بررسی شود. از این‌ رو، در این مقاله از روش توصیفی و تحلیلی بهره برده‌ایم و با مراجعه به آثار علامه طباطبایی به جمع‌آوری تعاریف دین پرداخته‌ایم. سپس آن‌ها را گونه‌شناسی و بررسی کرده‌ایم. ایشان گونه‌های مختلفی از تعاریف دین را بر اساس گسترة شمول واژة دین، نوع نگرش به دین، و متعلقات دین مطرح کرده است. همچنین وی برخی تعاریف طبیعت‌گرایانه از دین را مطرح و نقد کرده است. در نقد تعاریف علامه طباطبایی از دین به مواردی مانند مانع اغیار نبودن تعریف عام دین، ناظر بودن تعریف درون‌گرایانه به تدین و نه دین، جامع افراد و مانع اغیار نبودن تعریف جامعه‌شناختی، و نقد اشکال علامه طباطبایی به تعریف دین به عرفان اشاره می‌شود.