جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقد عقل به معنای امکان کشف از واقعیت با عقل نه رخدادی جدید بلکه واقعه‌ای دیرین در تاریخ اندیشه بشری است و از آن جمله موقه مواجهه عرفا با فیلسوفان رخ داده است؛ چراکه اهل حکمت با ورود عقل به عنوان میزان سنجشگر، چه بسا ارباب عرفان را سخت برآشفته می‌کنند و اهل عرفان نیز پای آن را چوبین و بی‌تمکین می‌دانند. دلیل برآشفتگی از چه روست؟ آیا همه این مخالفت با عقل بر دلایلی صحیح تکیه دارد؟ بر اساس تحقیقات، این ادله بطور کلی به دو دلیل است: یکی با عنوان «عرفان طوری ورای طور عقل است» که به نقد عقل از جهت ناتوانی در ادراک حقایق عرفانی اشاره دارد و دیگری با عنوان «همواره عقل در معرض خطاست» که به نقد عقل از حیث خطاپذیری در ادراک واقعیات اشاره دارد. این مقاله با توجه به سخنان ارباب معرفت و شهود به هر دو دلیل می‌پردازد

یکی از اصول فلسفی متناقض با بحث اختیار، قانون ضرورت علّی است. جبر فلسفی از جوانب متعددی اختیار را تهدید نموده و سبب ایجاد شبهاتی در این زمینه شده است. فیلسوفان و متکلمان بر اساس مبانی فکری خود با این مسائل مواجهه متفاوتی داشته‎اند. این پژوهش در صدد است ضمن بیان نظرات علامه و نحوه مواجهه ایشان در خصوص مسائل پیرامون اختیار به نوآوری‎های ایشان در این زمینه اشاره کند. در پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی، شبهات وارده از جانب علیّت بر مسئله اختیار تبیین و با تدبّر و تفحص در آثار علامه و تحلیل بیانات وی، این مسائل بررسی گردیده و بدان‏ها پاسخ داده شده است. علی رغم شباهت سخنان علامه با سایر فیلسوفان در این زمینه، نوع پردازش مطالب و نقش مبادی ایشان در پاسخ‎های ارائه‏شده، وجه تفاوت دیدگاه علامه را از سایرین نشان می‏دهد؛ به صورت ویژه نظر ابداعی علامه در گزینه‌های زیر مشهود است: تلازم بین وجوب و امکان به جای تقدم و تأخر، منشئیّت وجود مطلق برای تمام عالم به جای علم، تعریف اختیار به رهاشدن از غیر و خودشکوفایی (وجود شکوفایی)، شکل‎گیری رابطه طولی از تمام حیثیّت، عینیّت فاعلیّت خداوند و فاعل مختار در فعل.

استدلال‎های تجربی مبتنی بر برهان إنّ از جمله استدلال‌های مورد تمسک علامه طباطبایی در اثبات وجود خداست که قابلیت کاربردداشتن آنها برای عموم مردم که توان درک استدلال‏های عقلی را ندارند یا به علت غرق‎شدن در مسائل مادی و تجربیات، رجوع به فطرت خدادادی برایشان سخت شده است، از مزایای این براهین نزد او به شمار می‎آید. مقاله حاضر با پرداختن به این دسته استدلال‎های علامه که شامل سه قسم برهان نظم، حدوث و حرکت می‎شود، مسئله وجود خدا را به نحو تجربی از منظر وی شناسایی کرده است.

مسئله اولین عضو متکون در بدن انسان از دیرباز مورد توجه اندیشمندان به‎خصوص در دو حوزه فلسفه و پزشکی بوده است. فلاسفه از این منظر به این امر پرداخته ‎اند که این بحث را مقدمه‎ای برای حل مشکل دیرینه رابطه نفس و بدن می‎دانستند. ورود پزشکان نیز به این بحث بیشتر به دلیل درک بهتر از سیر تکوینی ساختار بدن انسان است. ابن‏سینا به عنوان یک فیلسوف و پزشک حاذق از معدود چهره‎هایی است که با نگاهی جامع در آثار خود از هر دو منظر به این بحث پرداخته است. در تاریخ تفکر پیش از ابن ‏سینا با سه دیدگاه متفاوت در مورد اولین عضو متکون در بدن انسان مواجه می‎شویم که به ترتیب قلب، مغز و کبد را اولین عضو متکون در بدن تلقی نموده‎اند. ابن ‏سینا ضمن رد دو دیدگاه اخیر، نهایتا دیدگاه اول را پذیرفته و قلب را اولین عضو متکون در بدن معرفی می‎کند و از این رهگذر قلب را جایگاه روح بخاری می‎داند که خود این روح بخاری از نظر وی بستر قوای نفس است که نفس به وسیله این قوا با تمام اعضا و‎ اندام بدن مرتبط می‎شود. وی برای اثبات مدعای خود هم از شواهد تجربی مبتنی بر طب قدیم و هم از دلایل عقلی بهره می‎برد.

در فلسفه سهروردی چرخشی اساسی در نگرش به معقولات ثانیه رخ می‎دهد. ملاصدرا آرای سهروردی درباره معقولات، مخصوصاً معقولات ثانیه فلسفی را بررسی می‎کند و آنها را در دستگاه جدیدی می‎برد و تا کنون نظر مشهور درباره این معقولات است. مطهری در شروح کتب فلسفی این بحث را کاملاً شفّاف‎سازی و لوازم آن را بیان کرده است و در نقدهایش بر مارکسیسم از این مبحث استفاده کرده است. در این مقاله بر آنیم ضمن مقایسه نظرات استاد مطهری و سهروردی، گفت‎وگویی بین این دو متفکّر برقرار و مخصوصاً ایرادهای استاد به سهروردی را بررسی کنیم. در این راه می‎باید چارچوب فکری (پارادایم) سهروردی و مطهری در بحث معقول ثانی را ملاحظه کرد و در انتقال مفاهیم از هر رویکرد به دیگری، لوازم آن را نیز انتقال داد. به نظر می‎آید با توجه به رویکرد سهروردی، ایرادهای مطهری نه تنها وارد نیست بلکه سهروردی نظر مقابل را به دلیل رخ‎دادن مغالطه دور در آن، باطل می‎داند.

قاعده «کل حادث مسبوق بقوة و مادة تحملها»، از قواعد با اهمیت فلسفی است که نتایج عدیده‎ای در فلسفه به بار می‎آورد؛ از جمله اثبات هیولی یا اثبات دیدگاه علامه طباطبایی در باب حرکت و موجود سه اشکوبه‌ای که تصویر می‎کنند. این قاعده از دیرباز مورد اشاره ارسطو قرار گرفته است و ابن‏ سینا برای آن استدلال تام و مستحکمی را به همراه مقدمات و مؤخراتی اقامه می‎کند؛ اما به‏تدریج استدلال ابن‏ سینا در آثار فلاسفه بعدی، به فراموشی سپرده شده و مقدمات و مؤخرات آن، جای خود استدلال را گرفته ‎اند. این مطلب سبب شده است بعضی از فیلسوفان معاصر، ابن‏ سینا را به شکل مستقیم یا غیر مستقیم، متهم به مغالطه اشتراک لفظی و غفلت از تفکیک میان امکان ماهوی و امکان استعدادی کنند. مقاله پیش رو در صدد بیان استدلال اصلی ابن‏ سینا و نشان‎دادن جایگاه صحیح مقدمات و مؤخرات آن در عبارات خود ابن ‏سیناست؛ همچنین روشن خواهد شد که فیلسوفان معاصر که در صدد جایگزین‏کردن استدلالی دیگر به جای استدلال مشهور شده‎اند، نتوانسته اند استدلال قابل قبولی ارائه کنند.