جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعدّد مذاهب و عقائد و احکام اسلامی آثار مختلفی بر حیات علمی و عملی مسلمانان گذاشته است. از جمله این آثار، تعیین صفات راوی حدیث است که اصرار بر آن شده راوی، هنگام روایت حدیث، باید معتقد به مذهب اخذکننده حدیث، نه مخالف یا فاسدالمذهب و به طور کلی بدعت‌گذار باشد و از آن‌جا که هر فرقه و مذهبی، دیگران را بدعت‌گذار می‌دانند، این پرسش‌ها مطرح می‌شوند: بدعت چیست؟ آیا نزد همه فرق و مذاهب، نظراً و عملاً از اخذ حدیث از بدعت‌گذار نهی شده است؟ دلایل موافقان اخذ از بدعت‌گذار و مخالفان آن چیست؟ در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و نیز کتابخانه‌ای تلاش می‌شود ابتدا بدعت، مفهوم‌شناسی، سپس حکم راویت بدعت‌گذار بررسی شده و به پرسش‌های بالا در کنار طرح برخی دیگر از مباحث مرتبط، مانند: ذکر برخی از راویان بدعت‌گذار در طرق شیعه و اهل سنت، پاسخ دهد. از نتایج این تحقیق آن است که؛ عموم مذاهب اسلامی، به رغم وجود برخی مخالفین اخذ از بدعت‌گذار، به طور مطلق یا بنابر شروطی، حکم به اخذ حدیث از آن کرده تا آن‌جا که بدون احادیث این گروه، میراث حدیثی بسیاری از مذاهب به شدت کم حجم می‌یابد. ضمن این‌که در معنا و مصادیق بدعت اختلاف کرده‌اند؛ به نحوی که امکان تعیین دقیق مفهوم و مصداق آن‌که متفق‌القول باشند، امکان‌پذیر نیست و نمی‌توان وصف بدعت‌گذار را جرحی حقیقی برای یک راوی تلقی کرد و نهایت گفته شده که مهم و اصل، صدق و عدم صدق راوی صرف‌نظر از اعتقاد و عمل اوست.

در منابع حدیثی شیعه با دو دسته از روایات، در باب زمان ظهور امام دوازدهم (ع) مواجه هستیم؛ دسته‌ای از آن‌ها، زمانی را برای ظهور تعیین کرده و دسته‌ای دیگر، تعیین زمان برای ظهور را دروغ دانسته‌اند. در مقاله‌ای به زبان عربی با عنوان «تعارض دلالات المرویات عند الرافضة؛ الامامة أنموذجًا» نوشته‌ی «فواز بن احمدبن‌علی رضوان» با تمسک به همین روایات، ادعا شده که روایات شیعی در باب امامت، متعارض و غیر قابل جمع‌اند و لذا اصل امامت، محل تردید و تشکیک است. پژوهش حاضر، با هدف پاسخ به بخشی از شبهات مقاله‌ی مذکور در خصوص وقت ظهور امام دوازدهم (ع) و با استفاده از روش «توصیف و تحلیل»، ابتدا ادعای مطرح شده را ذیل دو دسته‌ی کلی روایات دالّ بر تعیین وقت ظهور (شامل چهار روایت) و روایات دالّ بر دروغ بودن تعیین وقت ظهور (شامل سه روایت) دسته‌بندی و گزارش نموده، سپس با بررسی‌ سند و متن تک‌تک روایات، چنین نتیجه می‌گیرد که گرچه در دسته اول، دو روایت صحیح‌السند در کنار دو روایت ضعیف‌السند وجود دارد، اما مضمون قابل پذیرش آن‌ها، دلالتی بر تعیین زمان ظهور امام دوازدهم (ع) پس از غیبت کبری ندارد. در مقابل، روایات دسته دوم از لحاظ سندی، موثق و معتبر هستند و از لحاظ دلالی نیز بر تکذیب تعیین‌کنندگان وقت ظهور صراحت دارند. بنابراین با جمع عرفی میان دو دسته روایت، تعارض ادعا شده برطرف می‌شود.

حق تعویض کالای معیوب، حقی است که به خریدار در فرض معیوب بودن کالا داده می‌­شود تا بدین‌وسیله فروشنده را ملزم نماید کالای معیب را با نوع سالم آن، تعویض نماید. در این مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه‌ ای و شیوۀ توصیفی - تحلیلی ضمن بیان تعریف حق تعویض و تمیز آن از حق استرداد و تعمیر کالای معیوب، مزایا و مبانی حق تعویض، قلمرو و جایگاه آن در فقه و حقوق با تأکید بر دیدگاه­ امام خمینی، موردمطالعه قرارگرفته و این نتیجه حاصل شده‌است که پذیرش حق تعویض ازآنجایی‌که قلمرو وسیع­‌تری نسبت به سایر طرق جبرانی دارد، علاوه بر جلب رضایت مشتری، موجب تسهیل و تسریع دستیابی خریدار به کالای سالم و کاهش هزینه­‌ها می­‌گردد. از طرفی حق تعویض علاوه بر پذیرش آن به‌موجب قوانین حمایتی، با تکیه‌بر مادۀ 10 ق.م از طریق انعقاد گارانتی، شرط ضمن عقد یا تبدیل تعهد حتی در عین معین قابل‌دسترسی است. در فقه اسلامی نیز این حق، با عنوان حق ابدال در کالای کلی معیب، پذیرفته‌شده گرچه در عین معین مثلی نیز با تکیه‌بر اصل اجباری بودن قراردادها، فرض امکان تعویض، قابل دفاع به نظر می­رسد. با این اوصاف اختیار قاضی در انتخاب شیوۀ جبران خسارت و صدور حکم الزام به تعویض کالا به‌موجب مادۀ 3 قانون مسئولیت مدنی، رویۀ تجاری، سیرۀ عقلا و لزوم برقراری تعادل اقتصادی در قرارداد، وجود حق تعویض را بیش‌ازپیش، تقویت می‌کند.

یکی از مهمترین آفات حدیث به عنوان دومین منبع فهم دین که گاه از سوی منافقان و گاه دوستان نابخرد شکل گرفت، پدیده وضع و جعل در تاریخ حدیث است که پیامبر (ص) نیز به آن هشدار داد و ائمه (ع) شیعه نیز در این زمینه کوشیدند و در مراجعات و گفتگوهای خود با پدیده جعل مبارزه نمودند و یاران خود را به تلاش در این راه فراخوانده‌اند. امام رضا (ع) نیز با تأسی از روش پدران خویش، به شیوه‌های مختلف به مبارزه با وضع و واضعان و برخورد فعال و نقادانه با حدیث پرداختند. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع مکتوب درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که معیارهایی امام رضا (ع) جهت شناخت حدیث موضوع کدامند و شیوه‌های مقابله حضرت با پدیده جعل چگونه بوده است؟ نتایج حاکی از آن است که از نظر امام رضا (ع) مخالفت حدیث با قرآن، سنت قطعی پیامبر (ص) و منقولات ائمه دیگر، مخالفت حدیث با عقل، مسلمات دینی و واقعیات و خالی بودن کلام از حقیقت و نورانیت و نقل حدیث از منابع نامعتبر و راویان غیر موثق از مهمترین نشانه‌های وضع به شمار می‌رود. بر این اساس، برپایی حلقه‌ها و جلسات حدیثی و مناظره؛ مبارزه با قصاصان؛ رویارویی با تفکرات غلوآمیز؛ سنت عرضه حدیث؛ دقت در اخذ منبع حدیث و برپایی حلقه‌های مناظراتی، مقابله با تحریف احادیث، از مهمترین شیوه‌های مقابله امام رضا (ع) در پالایش روایات به‌شمار می‌رود.

عبارت «اُذکروا مَوتاکم بِالخَیر» در آداب مربوط به یادکرد اموات، به مثابه یک حدیث شهرت دارد. عده‌ای با توجه به این عبارت، به هنگام سخن از هر مرده‌ای، فقط خیر او را ذکر می‌کنند و حتی گاه با استناد به این‌گونه روایات، ظالمانی همچون معاویه تطهیر می‌شوند. لذا تحقیق پیش‌رو که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، به تحلیل سندی و محتوایی این انگاره حدیثی و نقل‌های مشابه آن پرداخته و نتایج ذیل حاصل آن است؛ تعبیر «اُذکروا مَوتاکم بِالخَیر» در منابع فریقین به عنوان یک حدیث روایت نشده و تنها احادیثی مشابه به مضمون آن وجود دارد که نوعاً در مجامع روایی اهل سنت آمده است. عدم پذیرش این روایات در مجامع حدیثی اهل سنت و احتمال ورود این روایات به منابع حدیثی از ناحیه فرقه مرجئه، از جمله اشکلات سندی آن است، علاوه بر این‌که اختلاف و تشتت آراء در دلالت و محتوای این روایات و مخالفت داشتن برداشت تطهیر افراد شرور از این روایات، با قرآن و روایات صحیح اهل سنت، از جمله اشکالات دلالی این روایات است که احتمال صدور آن را بسیار ضعیف می‌کند، اگرچه بر اساس مبنای وثوق صدوری و تعدد راویان در طبقه صحابه و با توجه به ضمائر خطابی در این روایات که مؤمنان را مخاطب قرار داده، گفته شود که مراد این روایات، ذکر خیر برای اموات مؤمن بوده است. بنابراین کفار و منافقین و ... تخصصاً از این روایات خارجند.

تقیه از جمله آموزه‌هایی است که همواره در طول تاریخ به عنوان راه حلی برای چالش اختلاف حدیث مورد استفاده قرار گرفته است. در این بین میزان گستردگی آن در میان روایات همواره از سوی علما مورد مناقشه بوده است، به طوری که برخی اندیشمندان، نقش پررنگ‌تری برای آن قائل شده‌اند. این تفاوت دیدگاه سبب شکل‌گیری این پرسش می‌شود که تعارض و اختلاف احادیث تا چه میزان از آموزه‌ی تقیه اثر پذیرفته و چه حجمی از اختلافات ناشی از آن، در کتب روایی شیعه نمود پیدا کرده ‌است؟ آیت‌الله سیستانی با نگاهی نو و مبتنی بر لحاظ بستر تاریخی تقیه به این پرسش پاسخ داده و قائل به عدم تأثیر تقیه در موضوع اختلاف حدیث و سهم اندک آن در میان مکتوبات کنونی شیعه شده ‌است. پژوهش پیشِ‌رو در گام نخست دیدگاه‌های ایشان در حوزه‌ی شرایط تاریخی تقیه را دسته‌بندی کرده و مبتنی بر آن، کوشیده ‌است به سوال تحقیق بر اساس سه دلیل: «فعلیت تقیه در شرایط اضطراری»، «امکان شناسایی تقیه و پالایش آن در هنگام تصنیف کتب» و «عدم تقیه در موضوعات حساسیت آفرین» پاسخ دهد. در پایان نیز بخشی از این ادله مورد نقد و بررسی قرار گرفته ‌است. نتیجه‌ی این تحقیق نشان می‌دهد که به طور کلی نمی‌توان پذیرفت که شاگردان اهل‌بیت‌ (ع) امکان شناسایی همه‌ی مصادیق تقیه را داشته‌اند و از این‌رو باید اذعان کرد که امکان پالایش این موارد پیش از نگارش در کتب حدیثی برای آنان امکان‌پذیر نبوده است.

جوامع در پی ایجاد، تداوم و توسعه سرمایه‌های خویش هستند. در این بین، سرمایه اجتماعی از اهمیت بسزایی برخوردار است و نهادهای اجتماعی به عنوان کانون تعاملات، در ایجاد و بسط سرمایه اجتماعی تأثیر بسزایی دارند و نهاد خانواده به دلیل نقش مؤثّر در جامعه‌پذیری، بسترسازی، حمایت و نظارت بر ارتباطات، دارای اهمیت مضاعفی است. بر این اساس، مطالعه پیش روی با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی به تأثیر سرمایه اجتماعی، به عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم، بر تثبیت و تحکیم خانواده، مبتنی بر تعالیم روایی پرداخته است. در این فرایند، مؤلفه‌های مناسبات اجتماعی پایدار، رواج نهاد ازدواج و شناخت روابط ساختاری مطلوب در کانون خانواده شناسایی شد و در ذیل مناسبات اجتماعی پایدار به عواملی مانند کنش‌های توأم با تاب‌آوری فرهنگی، حاکمیت اخلاق اجتماعی، ادبیات گفتاری مطلوب و محبت‌ورزی دست یافته است.

تاریخ رجال شیعه پیش از اصول اولیه رجالی از جهات مختلف روشن نیست و هر آنچه هست مروری گذرا و بنیاد نهاده بر حدس، بر درون‌مایه آن‌هاست. در راستای بازسازی منابع رجالی و نگارش تاریخ رجال شیعه، بازیابی آثار جبریل‌بن‌احمد فاریابی- به عنوان یکی از اساتیدِ خراسانی پر بسامد کشی و صاحب کتاب رجالی- مهم به نظر می‌رسد. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از شیوه‌هایی چون تحلیل اسناد و یافتن حلقه مشترک و تبیین روابط معنایی میان روایات سعی دارد تا شخصیت روایی و رجالی جبریل و آثار وی را بازیابی کند تا از این منظر الگو و مبنای وی در نقل روایات به عنوان یک رجالی نص‌گرای متقدم را کشف کند. بدین روی با ارزیابی روایات او از هریک از مشایخ؛ استناد وی به کتاب «الرجال» محمدبن‌عیسی به شکل سماع و «المذمومین و الممدوحین» محمدبن‌عبدالله‌بن‌مهران مشخص شد. این پژوهه ضمن تحلیل گرایش فاریابی به اندیشه‌های کلامی محمدبن‌عیسی و مخالفت وی با دیدگاه کلامی و حدیثی زراره، بهره‌گیری از منابع غالی و عدم انتساب کتاب مفاخر الکوفه و البصرة به وی را نشان می‌دهد. نوشتار حاضر ضمن تبیینِ رویکرد وی به عنوان یک رجالی نص‌گرای مبنامند؛نشانگر آن است که کشی با توجه به شیوه تحدیث و اندیشه‌های جبریل؛غالباً از منقولات وی در شرح روایات دیگر بهره‌ برده و کمتر به نقد آن‌ها پرداخته است.

درباره‌ی حجیّت خبر واحد، سه دیدگاه همواره مطرح بوده است؛ عدم حجیّت، حجیّت عقلائی و حجیّت تعبّدی که در آن، نه تطابق با واقع؛ بلکه صرفاً احراز معذّریت و منجزیّت، مورد توجه است، نظریه‌پردازان «تبیین فهرستی» و نیز منتقدان ایشان، هر دو بر این باورند که در مباحث مربوط به حجیّت خبر واحد، ضرورتاً باید از مسئله‌ی تعبّد، صرف نظر کرد. با این تفاوت که «تبیین فهرستی»، تعبّد را در تقابل با واقع‌گرایی و به‌کارگیری آن در فرایند اعتبارسنجی را موجب تحیّر در فضای حدیث‌پژوهی می‌داند؛ در حالی که منتقدان، اساساً منکر تأثیر مسئله‌ی تعبّد بر فرایند اعتبارسنجی اخبار هستند و موضوعیت آن را صرفاً در مسئله‌ی اصل رجوع به اخبار پذیرفته‌اند. نوشتار حاضر، از گذر مطالعه‌ی زوایای این دو دیدگاه، نشان می‌دهد در فرایند حدیث‌پژوهی، سخن از گذار از تعبّد، به سادگی ممکن نیست؛ زیرا رابطه‌ی میان تعبّد و واقع‌گرایی، رابطه‌ی تلازم است؛ به‌گونه‌ای که با حذف تعبّد از تمامی عرصه‌های حدیث‌پژوهی، دیگر امکان اثبات حجیّت شرعی کلام معصوم (ع) وجود ندارد. اشکال بنیادین دیگر این‌که «تبیین فهرستی» اعتبارسنجی واقع‌گرا را در بعد روشی به معنای تغییر کاربری داده‌های حدیث‌پژوهی از اصولی به تاریخی و به تبع آن، تغییر فرایند اعتبارسنجی از «راوی‌محوری» به «کتاب‌محوری» می‌داند؛ درحالی که اصرار به این تغییر کاربری، نه تنها ناشی از عدم درک صحیح جایگاه تعبّد است؛ بلکه بر مبنای پر اشکال مصونیت مکتوب نسبت به شفاهی استوار است و در بعد روشی نیز مسئله‌ی تفاوت موضوعی روایات را نادیده گرفته است.

فهم حدیث در پرتو دانش فقه‌الحدیث، برخاسته از مبانی اولیه‌ای است که فرآیند و سیر فهم حدیث را سامان می‌دهد. در کنار تلاش محدثان در راستای فهم روایات به عنوان متن دینی، دانش هرمنوتیک نیز علی‌رغم تفاوت‌های ادواری و نظری آن، تلاشی در جهت فهم متن است. از این‌رو مقایسه و تطبیق این دو حوزه، نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها را روشن کرده و امکان بهره‌گیری از نقاط قوت و دوری از نقاط ضعف را هموار می‌سازد. در پژوهش حاضر با شیوه توصیفی-تحلیلی و با رویکرد تطبیقی به بررسی مبانی فقه‌الحدیثی آیت‌الله جوادی‌آملی به نسبت فرآیند فهم متن در آرای هرمنوتیکی پل ریکور پرداخته شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که پل ریکور با ارائه مفهوم فاصله‌مندی متن از مؤلف، غایت تفسیر را تصاحب متن توسط مفسر دانسته که این امر در نهایت به خود تفسیری مفسر منجر می‌شود. اما عنایت به مؤلف و خصوصیات و ویژگی‌های او در مبانی فقه‌الحدیثی آیت‌الله جوادی‌آملی برای نزدیک شدن به مراد جدی گوینده الزامی است. در آرای پل ریکور، متن در نسبت با مؤلف و مفسر جایگاه ویژه‌ای دارد و معانی تازه، از جهان متن بیرون می‌آید. این در حالی است که توجه به متن و لایه‌های معنایی آن، خصائص مؤلف و حجیّت روایات معصومان (ع) و نیز سطح فهم مخاطب و توان اجتهادی او در مبانی فقه‌الحدیثی آیت‌الله جوادی‌آملی، هر یک برای نیل به مقصود متکلم دارای سهم مشخصی است.