جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکومت شیعی برای اولین بار بعد از قرن‌‌ها حضور مذهب تسنن در ایران، به صورت رسمی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول تشکیل شد. این موضوع از جنبه‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته شده است؛ اما یکی از مسائل خاصی که در این پژوهش بدان پاسخ داده ‌‌شده است؛ چگونگی بهره‌‌برداری از باور اندیشه مهدویت، به عنوان یکی از علل اصلی مشارکت و وحدت ملی مردم و اعلام مذهب شیعه به عنوان رهاورد حکومت شاه اسماعیل اول است. در این پژوهش، سعی شده است با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای و مقاله‌‌های مرتبط و به روش «توصیفی _ تحلیلی» با رویکردی متفاوت، یافته‌‌های جدیدی از بازتاب اندیشه مهدویت در بخش ساختار حکومت که با تحریفات و تفسیرهای متفاوتی از اصل اندیشه مهدویت، ترویج قریب‌‌الوقوع بودن ظهور منجی و نیابت شاه اسماعیل اول از جانب امام غایب همراه بود؛ آسیب‌شناسی شود. این یافته‌ها سبب مشروعیت و مقبولیت حکومت وی گردید.

روایت‌هایی که ترکیب «انتظار الفرج» در آن‌ها آمده است، در مفهوم ظاهری خود، چشمداشت رفع گرفتاری‌ها و گشایش را القا می‌کنند. این ترکیب با ناهمگونی‌هایی، هم در فضای فکری شیعه و هم در منابع روایی و تفسیری اهل سنت مورد استناد قرار گرفته است. این مقاله در قالب پاسخ به این پرسش ساماندهی شده است که ترکیب یادشده چگونه در دو فضای فکری و منابع روایی و تفسیری شیعه و اهل سنت، ناهمگون مورد استفاده قرار گرفته است. این تعبیر، در میان شیعیان در حوزه مباحث مهدویت وارد شده و در میان اهل سنت با وجود باور بیش‌‌تر گروه‌های فکری آنان به موضوع مهدویت، به ادبیات مهدویت آن‌‌ها راه نیافته است. مقاله پیش‌‌رو با رویکرد مذکور سامان یافته، بر آن است تا با بازنمایی روایات در دست، این دو جریان را در نگاه قرار داده، گستره مفهومی و کاربست هر یک را در مباحث فریقین بررسی کند. تا این‌که در پس این بررسی‌ها و تحلیل‌های حدیثی، روشن شود که این ترکیب، در گذر زمان و در منابع فریقین دو کاربست ناهمگون داشته است. شیعه بر اساس مبانی باورمندی خود به مهدویت و مهدی موعود، عالی‌ترین مصداق انتظار فرج را، انتظار ظهور مهدی موعود؟عج؟ دانسته و بر آن تأکید کرده است؛ در حالی که اهل سنت فقط از آن، امید به گشایش سختی‌ها و گرفتاری‌ها را در نظر گرفته است.

«آرمان خواهی» یکی از امیال فطری است که مدیریت آن نقش بسزایی در موفقیت انسان‌ها دارد و عدم کنترل آن باعث تلخ کامی در زندگی خواهد شد. از طرفی، در مجموعه معارف اسلامی با آموزه‌‌ای به نام «مهدویت» و «انتظار» روبه‌رو هستیم که همپوشانی فراوانی با این میل فطری دارد. این مقاله در صدد است با تدوین کتابخانه‌ای بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی و تحلیل آن به روش «توصیفی-تحلیلی»، ضمن استخراج ماهیت دو مقوله آرمان‌خواهی و انتظار موعود در سخنان امام خامنه‌ای، به این پرسش پاسخ دهد که در اندیشه حضرت آیت الله خامنه‌ای، نقش متقابل آرمان خواهی و انتظار موعود چیست. بررسی‌‌ها نشان می‌‌دهد که در منظومه فکری ایشان، در دو مقوله آرمان‌خواهی و انتظار ظهور و نیز در نسبت بین این دو، نکات بدیع و نوآوری‌های قابل توجهی وجود دارد. در اندیشه ایشان، آرمان خواهی دینی با ایدئالیسم غربی دارای تفاوت اساسی است؛ کما این‌که بین انتظارعرفی و انتظار اصطلاحی تفاوت‌های مهمی یافت می‌شود. علاوه بر آن و در نقش متقابل این دو موضوع، از منظر مقام معظم رهبری، همان گونه که میل آرمان خواهی در اوج خود، آدمی را به سوی آرمان اسلامی مهدویت سوق می‌دهد؛ انتظار موعود و فرهنگ برخاسته از آن نیز، آیین صحیح آرمان‌خواهی را به انسان‌های کمال طلب، آموزش می‌دهد و آن‌ها را به حفظ الزاماتی موظف می‌کند.

مهدویت و جامعه آرمانی صالحان در قرآن کریم، در قالب سنت‌‌های الاهی، به ویژه «سنت استخلاف صالحان»، تبیین شده است. پژوهش پیش‌‌رو با روش «توصیفی-تحلیلی» و تفسیر قرآن با قرآن، به شناخت صحیح و کاملی از استخلاف صالحان در امت خاتم و تشابه آن با استخلاف در امت رسولان؛ از جهات فراوان و جدیدی در این زمینه دست یافته است. طبق یافته‌‌های این پژوهش، بر اساس وعدۀ الاهی، مبنی بر داوری خدای سبحان در امت رسولان، از جمله امت رسول خاتم؟صل؟ مجرمان با نزول عذاب استیصال، ریشه کن شده و پس از آن، صالحان نجات یافته از عذاب، وارث زمین می‌‌گردند. بنابراین، کاربرد استخلاف صالحان، در قرآن کریم، به معنای جانشینی و جایگزینی صالحان در زمین، به جای مجرمان هلاکت یافته به وسیلۀ عذاب استیصال است و میان امت رسول خاتم و سایر امت‌‌ رسولان، در این سنت الاهی، همانند سایر سنت‌‌ها، هیچ گونه تفاوتی وجود ندارد و به همان شیوه اجرا خواهد شد و این همسانی، هم در اصل سنت استخلاف و هم در نحوۀ فرایند آن و هم در سنت‌‌های مرتبط با آن، برقرار است. این سنت، در امت رسولان، محقق شده است؛ ولی در سه امت محمّدی، موسوی و عیسوی؟عهم؟، در آخر الزّمان، در عصر ظهور امام مهدی؟عج؟ اجرا خواهد شد.

به قدرت رسیدن «سربداران» تأثیر بسزایی بر تاریخنگاری ایران داشت و موضوعات جدیدی را وارد این عرصه کرد. موضوع «مهدویت» و «موعودگرایی» از جمله مهم‌ترین مسائلی بود که در این دوره مورد توجه تاریخنگاران قرار گرفت. این نکته، مسئله اصلی پژوهش حاضر است که تلاش خواهد شد با استفاده از داده‌‌های کتابخانه‌‌ای و تحلیل آن‌ها به روش «توصیفی- تحلیلی» به ویژگی‌‌های مهدی ‌‌باوری و انتظار حضرت مهدی؟عج؟ در تاریخ‌نگاری این دوره پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که از منظر تاریخ‌‌نگاران، سربداران در دوره خود به ترویج فرهنگ انتظار و تشویق مردم برای ظهور امام زمان؟عج؟ پرداختند. این امر ابتدا توسط شیخ خلیفه و شاگردش شیخ حسن جوری انجام ‌شد؛ اما در دوره حکمرانی درویش عزیز، اندیشه انتظار به افراط کشیده شد که در نهایت به ظهور دولت مهدوی در طوس انجامید و در آن حکومت به نام «السلطان محمد المهدی» سکه زدند و در نهایت توسط خواجه علی مؤید این افراط‌‌گری اصلاح شد.

امروز مباحث «تمدن نوین اسلامی» و «مهدویت‌‌پژوهی» به نحوی گسسته در حال مطرح شدن است و محققان هرکدام از دو رشته، جدا از دیگری در حال طرح‌‌ریزی مباحث خود هستند. طبیعی است ابهام این ارتباط و نسبت موجود بین آن‌ها، سبب پراکنده‌‌کاری و موازی‌‌کاری پژوهشی بین دو رشته خواهد شد. مضاف بر این، در منظومه فکری مقام معظم رهبری، تمدن نوین اسلامی و مهدویت، رابطه‌‌ای تنگاتنگ دارند. بر همین اساس، ضروری است نسبت بین این دو مقوله از منظر ایشان مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد. در این اثر، با روش «توصیفی ـ تحلیلی» بدین امر پرداخته خواهد شد. نتیجه اثر پیش رو، این که در منظومه فکری مقام معظم رهبری، تحقق تمام و کمال تمدن نوین اسلامی در عصر ظهور خواهد بود. در این میان، هدفگذاری انقلاب اسلامی بر دستیابی به تمدن نوین است؛ بدین سبب که به میزان پایه‌‌گذاری این تمدن، حلقه‌‌های مقدمه‌‌سازی ظهور در روند طولی خود پیش‌‌تر خواهد رفت. لذا تمدن نوین اسلامی، مهم‌‌ترین، بلکه تام‌‌ترین سبب در مسیر تسهیل‌‌گری ظهور محسوب می‌‌شود.