جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنجش مرتبه عقل نظری در ترازوی عرفان ابن عربی محور این مقاله است. عارفان به کرات درباره عقل اظهار نظر کرده اند. برداشت اولیه و کم عمق از این اظهارات، معمولا این بوده است که عرفان، وادی ضد عقل و ضد منطق است. به طور طبیعی دیدگاه شخصیتی همچون ابن عربی که جایگاهی ممتاز در عرفان اسلامی دارد، می تواند به شناخت دقیق تر نسبت طور عقل و طور عرفان کمک کند. در این مقاله سعی شده است مبتنی بر اصلی ترین و مفصل ترین اثر عرفانی ابن عربی، یعنی فتوحات مکیه و با استفاده از روش تحلیل گزاره ای، دیدگاه وی در این باره استخراج شود.

دراویش ایران درجرگه صوفیان به شمار می آیند که درسیر سلوک آیینی خود از تبر استفاده می کنند. دلایل استفاده از این ابزار از سوی دراویش درهاله ای از ابهام قرار دارد. لذا در این جستار به جهت روشن شدن دلایل و نوع کارکرد این سلاح از سوی دراویش، با استناد به اطلاعات اسنادی به فلسفه وجودی آن از دوره‌های پیش و بعد از اسلام پرداخته‌شده است و به شیوه کتابخانه‌ای و به روش پژوهش تحلیلی – تاریخی ابتدا پیشینه تاریخی ظهور تبرزین‌های فلزی در فلات ایران مورد ارزیابی قرارگرفته است و با استناد به مستندات تاریخی ریشه و جایگاه ارزش معنوی تبر در فرهنگ و باور دراویش بررسی‌شده است و به دنبال راستی آزمایی این فرضیه هستیم که به نظر می‌رسد که تبر ابزار نظامی و آیینی است که توسط اسواران در دوره ساسانی و سپس توسط صوفیان در دوره های اسلامی استفاده شده است. نتیجه اینکه دراویش صوفی در زمره فرقه‌های باستانی هستند و تبر نشانه و شاهدی بر ارتباط باستانی دراویش با آیین های ایران باستان است.

درنگاه پدیدارشناسانه به الگوهایِ گفتمان حکمت عملی و نظریِ عرفای مسلمان، با ربط و نسبت هایی میان اندیشه و آرای عرفای باورمند به سایر ادیان وحیانی از جمله مسیحیت مواجهیم که این ربط و نسبت ها به نوبه خود ، منشعب از اندیشه های معرفت شناسانه افلاطون گرایان سده های میانه است. الگوهای گفتمان مذکور ، با مبانی فلسفه« فیثاغوری - سقراطی – افلاطونی»، انطباق و هم بستگی نشان می دهند.

این پژوهش بر آن است تا به روش اسنادی ـ تحلیلی، اصلی­ترین مباحث مرتبط با مقوله توبه را از دیدگاه آموزه­های دینی و همچنین اهل معرفت، بررسی کرده و در نهایت، میزان هماهنگی دیدگاه عارفان با شریعت را در این ساحت، بسنجد. در نگاه قرآن و حدیث و در نگاه عارفان، اصل «بازگشت به خداوند» در مفهوم­شناسی توبه و هویت آن، اخذ شده است. از سوی دیگر، عارفان به پیروی از قرآن و حدیث و هم­سو با شریعت بر این باورند که توبه هم مانند بسیاری دیگر از مفاهیم دینی، یک حقیقت تشکیکی است؛ بنابراین روح معنای توبه، یعنی همان بازگشت به خداوند را در همه سطوحِ مترتّب بر هم آن می­توان مشاهده کرد. هر انسانی در هر مرتبه­ای هم که باشد نیازمند به بازگشت به حق متعال است، پس توبه به تعداد مراتب گوناگون انسان­ها، دارای مراتب است. همچنین شواهد گوناگونی از آموزه­های دینی وجود دارد که بر این مطلب تأکید دارند که توبه، در نهایی­ترین مراتب خود، به توبه از ما سوی الله می­انجامد. عارفان نیز با ارائه بهترین تحلیل­ها از این آموزه دینی، اثبات کرده­اند که متعالی­ترین مرتبه توبه، توبه از هر چه جز خدا است.

با تمرکز بر وجه عاطفی نظریه‌ی مراقبت می‌توان متونی از آثار کهن را بازخوانی کرد و مشابهت‌هایی را در جهت ترمیم روابط اخلاقی بازشناخت. این بازشناسی، به ویژه با رجوع به سنت عرفانی ایران و مستند به متون مرجع آن قابل گسترش است. مقاله‌ی حاضر با ملاحظه‌ی رساله قشیریه مضمون عدالت را در پیوندی نزدیک با «مراقبت اخلاقی از خود و دیگری» تفسیر می‌کند. از پی تثبیت جایگاه عدالتِ مراقبت‌محور در متن قشیری، به کارآمدی اخلاقی- هنجاری آن برای جهان امروز توجه می‌شود. این بررسی نقادانه، که در ادامه‌ی بحث آغازینِ تحقیقْ به روش توصیفی و تحلیلی به پیش رفته، با ارجاع به اخلاق موقت دکارت سامان یافته؛ چرا که خوانش این فیلسوف از اخلاقْ زمینه‌سازِ همزیستی در وضعیتِ منازعه‌ی فکری است. با تصدیق این‌که مشربِ موقت دکارت شرایطی روزآمد را برای مراقبت اخلاقی متصل به عدالت مهیا می‌سازد، ظرفیت رویکرد عرفانی قشیری در تحقق منظوری مشابه قابل بازشناسی است.

شاید بتوان تعاریف مورد نظر امام خمینی در باب ذوق عرفانی را به سه عنوان کلی تعاریفِ معرفت‌شناختی، وجودشناختی و جهان‌شناختی تقسیم کرد و هر عنوانی را دارای ویژگی‌هایی دانست اما نمی‌توان مؤلفه یا مؤلفه‌های مشترکی را در همه معانی و الفاظ مورد نظر امام خمینی در باب ذوق عرفانی یافت. لذا بهترین وسیله برای تبیین و صورت‌بندی ذوق عرفانی، ایده شباهت خانودگی ویتگنشتاین است. مفهوم شباهت خانوادگی در وهله اول با اشاره به مفهوم بازی ایضاح می‌شود. ویتگنشتاین معتقد است همان‌طور که هیچ چیز منحصربه‌فردی در بازی‌ها وجود ندارد که در همه آن‌ها مشترک باشد، هیچ چیز منحصربه‌فردی در کاربردهای مختلف زبان نیز وجود ندارد که در همه آن‌ها مشترک باشد بلکه، درست مانند بازی‌ها، نظامی از همپوشانی و تداخل شباهت‌ها وجود دارد. صبغه‌های معرفت‌شناختی، وجودشناختی و جهان‌شناختیِ ذوق عرفانی نیز تداخل و هم‌پوشانی‌هایی با هم دارند و یک مؤلفه یا مؤلفه‌های مشترکی در همه ویژگی‌های آن‌ها یافت نمی‌شود و این سه صبغه عرفانی در یک شباهت خانوادگی با هم قرار می‌گیرند. در واقع مؤلفه یا مؤلفه‌های مشترکی در تمام ویژگی‌های مفهوم ذوق عرفانی وجود ندارد بلکه نظامی از همپوشانی و تداخل شباهت‌ها وجود دارد؛ یعنی شبکه‌ای پیچیده از شباهت‌ها وجود دارد که با همپوشانی آن‌ها، انسجام شباهت‌ها حفظ می‌شود.

بیان‌ناپذیری، از شاخصه‌های مهم زبان نمادین عرفان است و بیان اسرار شهودی و تجربیات عرفانی در ادبیات فارسی از طرق مختلف، به­ویژه از طریق قصه­های عرفانی منظوم صورت ­پذیرفته است. پرداختن به قصه­های عرفانی پس از قرن هفتم -که عرفان شکل و قوام یافته و اوج درخشش خود را پشت سر نهاده و مبانی نظری آن تدوین شده- اهمیت خاصی دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل محتوایی منتخب قصه­های منظوم عرفانی در شعر شعرای عارف­ و شاخص در قلمروی زمانی قرون هشتم تا یازدهم هجری است. سؤالات پژوهش حاضر عبارتند از: 1- آیا قصه­های عرفانی علاوه بر داشتن ویژگی­های مشترک با قصه­های کهن، دارای ویژگی­های منحصر و مختص به خود هستند؟ 2- آیا شاعران قرن هشتم تا قرن یازدهم در خلق قصه­های عرفانی، صرفاً مقلد شعرای پیش از خود بوده­اند یا در این زمینه مبتکر بوده­اند؟ این پژوهش از نوع کیفی است که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش تحلیل محتوا و بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به انجام رسیده است. یافته‌ها نشان می­دهد که در این دوران، شاهد عمومی شدن عرفان و ورود عرفان ابن­عربی به عرفان خراسان هستیم و ارتزاق شاعران عارف این دوره از شعرای پیش از خود، آن‌ها را به مقلدان صرف بدل ننموده و با زاویه‌ و منظر شخصی و ابتکاری نسبت به اصطلاحات عرفانی، دامنه تعاریف آنها را توسیع نموده‌اند. در برخی موارد نیز، قصه‌ها، از شهودات و تجربیات عرفانی شاعر سرچشمه گرفته و ساخته و پرداخته شده‌اند. در برخی موارد اندک، قصه‌ها، دارای استدلال سست بوده و به­شکلی عامیانه بیان شده‌اند. به­کارگیری تمثیل عرفانی، سبک قصه در قصه و سمبل­های عرفانی با هدف عمومی نمودن عرفان، از دیگر مشخصات قصص عرفانی منظوم این دوران است. همچنین در این دوران در آثار برخی شاعران مانند: امیر خسرو، جامی، شیخ بهایی، وحشی و دیگران قصه­های مشترک و تکراری به­ندرت به­چشم می­خورد و این شاعران غالباً خود، نتیجه­ی داستان را در اثنای قصه بیان نکرده و نتیجه­گیری را به­عهده مخاطب می­گذارند، اما برخی شعرای دیگر مانند شیخ بهایی و در برخی موارد عماد فقیه بر خلاف این شاعران عمل کرده­اند.

نقش استاد اخلاق در تربیت عرفانی و معنوی سالک نقشی بی‌بدیل است به گونه‌ای که بدون استاد و راهنما طی کردن مسیر پرفراز و نشیب سیر و سلوک و وصول به معرفت عرفانی برای سالک سخت و ناممکن می‌نماید. در این میان در بسیاری از موارد سالک در شناخت و کارکردهای استاد اخلاق دچار سردرگمی می‎گردد، ازاین‌رو پژوهش پیش‎رو با روش تحلیلی- توصیفی، تلاش نموده تا با واکاوی منابع و مصادر دینی و عرفانی دلائل متقنی جهت ضرورت شناخت و کارکردهای استاد اخلاق ارائه کند. براساس یافته و نتایج پژوهش می‌توان چنین گفت: دلیل عقلی رجوع عالم به جاهل و تعدادی از ادله قرآنی و روایی و کلام و سیره علماء به اثبات و لزوم استفاده از استاد اخلاق در تربیت دینی و عرفانی تاکید فروان دارد. برای شناخت استاد، شیوه‎های بیان شده است که مهم‎ترین آنها پرسش از اهل سیر و سلوک، اجازه استاد سلوک و شناسایی خصلت‌های مهم در وی می‌باشد. توجه به شناخت صحیح از استاد و جایگاه او، زمینه ظهور افراد متظاهر و عارف‌نما را به حداقل می‌رساند؛ همچنین از جمله کارکردهای استاد اخلاق توجه دادن شاگردان به کمالات معنوی و مقامات توحیدی است که با هدایت معنوی و گاها تکوینی شاگردان همراه است.

«قرب» یکی از احوال عرفانی و عبارت از اطاعتی است که موجب تقرّبِ مطیع به مطاع می‌شود. نگارندگان در این جُستار، ضمن بررسی نوع تلقی ابن‌عربی و مولانا از احوال عرفانی «قُرب»، اندیشه­ها، باورها و تجارب مشترک و متفاوتِ این دو اندیشمند حوزه تصوف و عرفان اسلامی را در این باب بازنموده‌اند. این مقاله با روش تطبیقی_تحلیلی، به شیوه رنه ولک (مکتب آمریکایی)، مبتنی بر تبیین وجوه اشتراک و اختلاف سامان یافته است. براساس یافته‌های تحقیق، ابن‌عربی برآن است که اگر منظور از قرب، قرب مکانی یا زمانی نباشد، این نوع قرب، جزو مقامات است ولی اگر منظور از قرب، قرب بین دو ماده باشد در آن حالت، قرب، تابع احوال است. مولانا نیز در توصیف «قرب» عقیده دارد که قرب خداوند به انسان و جهان، ماورای چگونگی و مبرّا از ابعاد مکانی است و مهم‌تر از همه، ناکارآمدی عقل در بیان وقوع شهودی قرب است که برای سالک رخ می‌دهد. در نظر هر دو اندیشمند، قرب صفت بنده است که متصف به قرب حق می‌شود و این به دلیل فقر انسان و نیازش به غنی محض است. انسان به سبب مجلا بودن صفات الهی در همه حال به خداوند تقرّب می‌جوید. از نوآوری‌های ابن‌عربی در تبیین «قرب» عرفانی، توجّه به قرب از خداست که مختص خلفا و رسولان بوده و نقش رسول در ابلاغ پیام، نقش نیابتی دارد؛ زیرا نبوّت در نظر شیخ اکبر، نعت و صفت الهی نیست که در محل ظهور قرار بگیرد.

در این پژوهش نوع عرفان بندیکت قدیس به عنوان یکی از مهم­ترین شخصیت­های رهبانی و عرفانی مسیحی و خواجه عبدالله انصاری مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی با تمرکز بر کتاب قواعد بندیکت و منازل السائرین خواجه انجام شده است. با تجزیه و تحلیل متون عرفانی این دو شخصیت بدست می‌آید که هردو عرفان از نوع عرفان عملی و استادمحور، و نیز دینی و شریعتمدار و وحدت وجودی هستند. همچنین عرفان بندیکت، عرفانی رهبانی و دارای طریق عشقی است؛ اما عرفان خواجه رهبانی نیست و دارای طریقی ترکیبی از سکر و صحو است. از نظر سطح مراتب عرفانی، عرفان بندیکت برای مبتدیان مناسب است؛ اما خواجه در منازل السائرین برنامه جامع سلوکی را از ابتدا تا بالاترین سطح بیان کرده است.