جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واقع­گرایی علمی همواره با انتقادات مستمری از سوی پادواقع­گرایان روبه­رو بوده است. استدلال «بدیل­های تصور نشده» کایل استنفورد را می­توان نسخه متأخر و دردسرساز این چالش­ها دانست. در این مقاله ابتدا اجمالاً اشاره­ای به واقع­گرایی علمی و برهان­های مؤید آن خواهیم داشت. سپس اصلی­ترین چالش­هایی را که واقع­گرایی علمی با آن مواجه بوده است، برخواهیم شمرد. در ادامه نگاهی به استدلال استنفورد می­اندازیم و بررسی می­کنیم که چگونه برای واقع­گرایی چالش به وجود می­آورد و همچنین پاسخ­های واقع­گرایانه مطرح شده به چالش مذکور را توصیف خواهیم کرد. همچنین خواهیم کوشید از نگاه واقع­گرایی انتقادی روی بسکار توضیح دهیم که چگونه نگاه لایه­مند همزمان به جهان و نظریه­های علمی می­تواند ضمن ممکن دانستن دستیابی به شناخت واقعیت از خلال فعالیت علمی، اساس استدلال پادواقع گرایانه استنفورد را سست کند.

ملاصدرا سه سیر فلسفی اصالت ماهیت (یا مبنای قوم) اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده‌است؛ این سه سیر چون حکمِ اصل و محورِ مباحثِ حکمت متعالیه را دارد به تحول در فروع و نتایج می­انجامد؛ به دلیلِ ارتباطِ نظام‌وار مطالب، در مساله­ی حقیقتِ علم و موضوعاتِ مختلفِ مرتبط با آن نیز می­بایست تحولاتی روی دهد که با سه مرتبه­ یاد شده تناسب داشته باشد؛ بنابر سیرِ اول علم از مقوله عرض و در نتیجه امر ماهوی است حال آن­که به اقتضای مرتبه دوم و سوم علم مساوق با وجود است؛ این تحول به تحول در فروع و لازمه­های بسیاری می­انجامد و تفاوت­های بنیادینی را رقم می­زند. مباحثِ سیر اول بیشتر متاثر از نگاهِ غیرِ وجودی به حقایق مرتبط با مبحث علم است که در فلسفه­ ماقبل صدرایی با عنوان مبنای قوم از آن یاد شده‌است؛ در این مقاله به اقتضا مقام و فرصت به چند موضوع مقدماتیِ مهم می­پردازیم که عبارتند از: جایگاه بحث، امر ماهوی یا وجودی بودن علم، ماهیت یا مفهوم بودنِ علم، تعریف علم، اشترکِ لفظی یا معنوی بودنِ علم، متواطی یا مشکک بودنِ علم و نوعِ اضافه­ مطرح در علم بر مبنای سه سیر فلسفی.

یکی از مهمترین چالش‌ها در بحث معنای زندگی، مسئله پوچی است. آیا زندگی بشر دارای بنیانی ارزشمند و هدفمند است یا چنین ویژگی‌ای در زندگی دست‌نیافتنی است؟ توماس نیگل یکی از متفکرانی است که با پاسخ منفی به این سوال از پوچ‌انگاری دفاع کرده است. در این مقاله ابتدا به دو استدلال نیگل پرداخته شده است: استدلال نخست با تکیه بر فاصله پرناشدنی جهان موجود و جهان مطلوب از پوچی دفاع می کند. استدلال دوم که نوآوری نیگل نیز محسوب می‌شود، زندگی را فاقد عقلانیت شمرده و در نتیجه،‌ زندگی را بی‌معنا می‌داند. به باور وی، عقلانیت بشر تنها از نظرگاهی بشری قابل دفاع است و انسان به مدد قدرت فراروی از خویشتن، در اعتبار عقلانیت خویش تردید می‌کند و ازین رو، ارزش‌های برخاسته از آن را نیز بی‌اعتبار می‌سازد. در ادامه مقاله به نقد دیدگاه نیگل می‌پردازد و اموری مانند «اعتبار عقلانیت بشر»، نقش «جدیت در معنای زندگی»، اعتبار«داوری شهود انسان‌ها درباره معنای زندگی» و نیز بازاندیشی در «فراروی انسان» را مطرح می‌کند. در نهایت، از نگاه نگارنده دلایل نیگل برای دفاع از پوچ‌انگاری کافی نیست و نمی‌توان بر اساس آنها دست از معناداری زندگی شست.

بنا به چشم‌­اندازگرایی نویی، اعیان پایه­ای تجربه­ ادراکی ویژگی‌­های چشم‌­اندازی منظره، در تمایز با ویژگی‌های واقعی آن، هستند. این مفهوم از چشم­‌اندازگرایی قرابتی با آموزه‌­های نظریّه داده حسّی دارد. این قرابت، نتیجه پذیرش ایده اصلی نظریّه داده حسّی توسّط نویی است: ویژگی­‌های چشم‌­اندازی به لحاظ ادراکی پایه‌­ای هستند. با این حال نویی با اصلاح بنیادین این ویژگی­‌های چشم‌­اندازی تلاش کرده است تا از نظریّه خود برابر مشکلات متعدّد نظریّه داده حسّی حفاظت کند. ویژگی‌­های چشم‌­اندازی نویی عینی هستند نه ذهنی. نشان داده می­‌شود که این اصلاح کارا نیست. استنتاج «آنچه ما می­‌بینیم چشم‌اندازی از یک منظره است» از «ما آن منظره را از یک چشم‌­انداز خاص می­‌بینم» ضرورتاً صادق نیست. هم­چنین این چشم‌­اندازگرایی با پدیدارشناسی متعارف تجربه ادراکی ناسازگار است. در تجربه ادراکی متداول ویژگی­‌های چشم­‌اندازی دیده نمی‌­شوند؛ بلکه آنها در نهایت با تمرکز و تمرین تشخیص داده می­‌شوند. در نهایت این که شواهد تجربی نیز چشم‌­اندازگرایی نویی را رد می­‌کنند.

میشل فوکو (1984-1926) فیلسوف پست مدرن فرانسوی در آثار مختلف خود به تامل در ماهیت فلسفه و مناسبات آن با تجدد پرداخته است. این مقاله با توجه به طرح مناقشات معاصر در باب سرشت و سرنوشت فلسفه که ذیل ادبیات «متافلسفه» از دهه 1970 به این سو مطرح شده است و با مراجعه به آثار کلیدی فوکو هم‌چون نظم اشیاء، دیرینه‌شناسی دانش، تاریخ جنسیت، قدرت- دانش به بازخوانی مناسباتِ فهم فوکویی از فلسفه (متافلسفه فوکو) در پیوند با خوانشی که وی از اومانیسم به مثابه بنیاد تجدد دارد می‌پردازد. آن‌چه در آرای فوکو به منزله حلقه وصل متافلسفه و تجدد است کوشش نظری وی در بسط و تعمیق ادبیات فکری «ضد اومانیسم» در سنت فلسفه قاره‌ای می‌باشد.

در این مقاله به کارکرد تخیلی، نمادین و امر واقعی به عنوان مقولات اصلی اندیشة لکان پرداخته می­شود که با بسط منطقی روانکاوی فروید حاصل شده است و نهایتاً با استفاده از شبکة مفهومی فرویدی-لکانی، ریشه­های شکل­گیری متافیزیک افلاطون بررسی خواهد شد. نتیجه قهری فلسفة وحدت­انگارانة پارمنیدس، سکوت و لازمة صیرورت­انگاری هراکلیتوس، پُرگویی است و چه بسا مرگ سقراط به واسطة بی­اعتنایی اهل وحدت به مسائل اجتماعی و ژاژخایی بی­اساس اهل کثرت باشد. طبق تفسیر فرویدی-لکانی قاعدتاً فلسفة پارمنیدس به خاطر پرداختن به ایده، منطبق بر عملکرد نمادین و فلسفة هراکلیتوس به خاطر توجه به ادراکات حسی با کارکرد تخیلی روان همخوانی دارد ولی طبق تفسیر افلاطونی استغراق در وحدت در عین نمادین بودن فعالیتی ایستا است و توجة صرف به کثرت هم در عین تخیلی بودن به نوعی پویایی بی­بنیان می­انجامد. افلاطون از کلیت و ضرورت ایده برای مقیّد کردن فرانمود شیئی استفاده می­کند و از این طریق خشونت نهفته در کارکرد تخیلی را با روحیة حقیقت­جویی در بازی ایده­ها یا دالّ­ها استعلا می­بخشد.

رتوریک که در ادبیات فلسفی ما به خطابه برگردانده شده است، به‌عنوان یکی از صناعات خمس که اقناعی اما غیریقینی است شناخته می‌شود و فلسفه‌ورزان آن را به‌عنوان صناعتی غیرفلسفی و غیرمعتبر کنار نهاده‌اند. در چنین خوانشی این فن ارزش فلسفی ندارد و هدف خطیبان فریفتن مخاطبان و جلب نظر آنان است؛ پس گفتار یقینی باید خطابه‌زدایی شود؛ اما مطالعه فیلسوفان آغازین و به‌ویژه ارسطو نشان می‌دهد که رتوریک نه یکی از شاخه‌های منطق غیریقینی که خدمت‌گذار سیاست و از فنون متمم حکمت عملی است و چون حکمت عملی از شاخه‌های فلسفه است با فلسفه نیز مرتبط می‌شود. افلاطون رتوریک را بر ضد سیاست جامعه می‌دانست. ارسطو نیز ابتدا تحت تأثیر افلاطون، به خطابۀ فراگیر در زمان خود که بر نوع قضایی تکیه دارد و روش آن سوفسطایی است انتقاد می‌کند، و سپس تلاش می‌کند با توجه به ضرورت رتوریک در جوامع سیاسی، رتوریک مطلوب را برای به سعادت رسیدن جامعه آموزش دهد. او با استفاده از قیاس خطابی نسبت رتوریک با مقدمات یقینی را تنظیم کرده و با تاکید بر خطابۀ شورایی بر حیثیت سیاسی آن صحه می‌گذارد. در این پژوهش تلاش شده تا با مطالعۀ آثار ارسطو این ادعا در اندیشه او پیگیری و دلالت‌های سیاسی رتوریک روشن گردد.

در این نوشتار تلاش بر آن داریم تا با تأکید بر زمینه و زمانه‌ای که منجر به پیدایش دو نحلة تحلیلی و قاره‌ای گردید به بررسی خاستگاه‌های اصلی و بنیادیِ پیدایش آن‌ها در فلسفة کانت و چالش‌ها و نقاط ضعف و قوت آن‌ها نزدیک شویم تا هم به وجوه ایجابی و سازنده و هم به وجوه سلبی میراث فلسفی کانت بپردازیم. در راه نیل به این مقصود ابتدا از شرح اجمالی برخی ویژگی‌ها و افتراقات این دو نحلة فلسفی آغازیده و سپس با پرداختن به برخی مقدمات لازم، سراغ کلیت فلسفة کانت رفته تا از مدخل عمارت مستحکم فلسفی او به دو خروجی کلانِ تحلیلی و قاره‌ای برسیم. بدین سیاق از نزاع حکمت و شناخت در تعریف «فلسفه» تا دوالیسم «نومن-فنومن» کانت پیش خواهیم رفت و به میراث ناخواندة فلسفة او یعنی «نهیلیسم» نزدیک می‌شویم تا مواجهة دو نحلة بزرگ تحلیلی و قاره‌ای را به بوتة بررسی و آزمون بگذاریم. در پایان نیز تلاش می‌کنیم گمانه‌هایی چند را در خصوص ضرورت همراهی و هم‌یاری دستاوردهای هر دو نحله، مطرح سازیم.

در فرهنگ اسلامی تعاریف گوناگونی از انسان بیان شده است؛ مانند: جوهر جسمانی دارای تکلیف، حیوان ناطق، روح مجرد، حیوان عاشق و حیّ متأله؛ اما ملاصدرا بر مبنای حرکت جوهری انسان را به «وجودی ثابت و سیّال» تعریف کرده است و بر اساس این تعریف، ارزش متعالی برای آدمی را «حرکت دائمی به سوی کمال مطلق» می­داند. تعبیر دیگر صدرایی از کمال آدمی رسیدن به «مقام فوق تجرد» است که با رسیدن به این مقام، آدمی می­تواند به عالم قدس و رضوان خداوند بار یابد و حتی از مقام فرشتگان فراتر رود. به باور وی منشأ این کرامت در انسان، ضعفِ آدمی و کثرت آفات و امراض است که در آیات قرآن بدان اشاره شده است. مخلوقی که در آغاز خلقت بدین‌گونه نباشد، کمالی را در خود تصور می‌کند؛ ازاین‌رو حالت انتظار برای رسیدن به کمال در او وجود نخواهد داشت.

ویتگنشتاین در کتاب تحقیقات فلسفی طیف وسیعی از نظریات کلاسیک و معاصر را در باب زبان مورد انتقاد قرار می­دهد. در اینجا سعی خواهیم کرد با معرفی­ای اجمالی از آنچه تحت عنوان نظریه «زبان اندیشه» (یا زبان ذهن) شناخته می­شود، نشان دهیم چرا این نظریه نیز از نگاه ویتگنشتاین مردود است. برای این کار تلاش ما معطوف خواهد بود به این که از نگاه ویتگنشتاین به این پرسش­ها پاسخ دهیم: اندیشه چیست و چه نسبتی با زبان دارد؟ آیا اندیشه فرایندی کاملا ذهنی است؟ آیا زبان صرفا ابزاری است برای انتقال اندیشه های ذهنی؟ آیا اندیشه بر زبان تقدم دارد یا هویتی مستقل از زبان ندارد؟ در صورت عدم استقلال اندیشه از زبان، آیا انسان­ها مقدم بر یادگیری زبان، در ذهن خود واجد چیزی به نام زبان اندیشه­اند؟ در نهایت سعی خواهیم کرد نشان دهیم اعتراض ویتگنشتاین به نظریه زبان اندیشه ذیل کدام دسته از اعتراضات به این نظریه قرار می­گیرد و دفاع حامی زبان اندیشه چیست و این دفاع چگونه ارزیابی می­شود.