جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بینامتنیت یا تناصّ یکی از تکنیک‌های زبانی است که چگونگی ارتباط و تعامل میان انواع آفرینش‌های ادبی را بررسی می‌کند و در آثار منثور و منظوم ادیبان به اشکال مختلف نمود دارد. اشعار معد الجبوری شاعر معاصر عراقی نیز از این قاعده مستثنی نیست. جستار حاضر با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی در پی یافتن مهم‌ترین اهداف و دلالت‌های معنایی میراث قرآنی در شعر معد الجبوری برآمده است. یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که نشانه‌های بینامتنیت قرآنی در شعر معد الجبوری به اشکال گوناگون بازتاب یافته است. پیوند عمیق شاعر با قرآن سبب شده است تا به فراخور سخن، از تصاویر و داستان‌های قرآنی بهره بگیرد و آن را در متن ابداعی خود بگنجاند. استمداد از مفاهیم و مبانی قرآنی این امکان را به الجبوری می‌دهد تا با احساس غنـیّ شـاعرانه و بیانی شیوا بتواند اوضاع مردم ستمدیدۀ جهان عرب به‌ویژه کشور عراق را به‌درستی تبیین کند.

با اندک مراجعه‌ای به آثار عیسی‌پژوهان مسیحی و مسلمان روشن می‌گردد غالباً سعی دارند تا با اختیار رویکردی مدافعه‌جویانه‌ و جدلی، قرائت خویشتن را از مسیحیت، مستند و دیگر خوانش‌ها را نامعتبر و مردود اعلان کنند. دور از انتظار است که خروجی اینگونه پژوهش‌ها به اتحاد و همدلی پیروان ادیان ابراهیمی بینجامد؛ ضرورتی که همگان لزوم پیگیری آن را در راستای برقراری صلح جهانی، فهم و اذعان می‌کنند. بر همین اساس، مقالۀ پیشِ‌رو کوشیده است با استفاده از ابزار گردآوری اسنادی‌‌‌کتابخانه‌ای و روش تطبیقی‌‌‌تحلیلی، ضمن گونه‌شناسی اخبار عیسی (ع) در عهد جدید و روایات شیعی و تعیین موضع اصلی بحث، گزارش‌های ناسازگارنمای این دو منبع مقدس را با اختیار رویکردی همدلانه، همسو و سازگار کند. به نظر می‌رسد استفاده از سایر داده‌های معتبر در اسلام و مسیحیت، توجه به علم لغت و تأمل در ترجمۀ متون، التفات به فضای صدور گزاره‌ها و در مقام بیان بودن متکلم و نیز جمع تبرّعی و بهره‌گیری ابزاری از آن، جملگی راهکارهایی به شمار می‌رود که می‌تواند در قلمرو اخبار ناسازگارنما گره‌گشایی کند. پژوهش حاضر در ادامه تلاش کرده است تا به عنوان مرکزی عیسی (ع) در عهد جدید و قرآن و روایات شیعی دست یابد و سپس دلیل احتمالی آن را تبیین کند. یافته‌ها نشان می‌دهد وی در عهد جدید دارای عنوان خاصی نیست، ولی «ابن مریم» عنوان اصلی او در قرآن و «روح‌الله» عنوان مرکزی‌اش در روایات شیعی است. این واژگان احتمالاً با اندیشۀ بنیادین «توحید» در اسلام و آموزۀ «حکومت آخرالزمانی» در تشیع بی‌ارتباط نیست.

جامعه‌سازی فرآیندی است که طیّ زمان و بر اساس اصول خاصی بنا نهاده می‌شود. دورۀ 23ساله نزول قرآن کریم که درنهایت منجر به شکل‌گیری جامعۀ مطلوب شد، مراحل و ساختار شکل‌گیری جامعه را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. می‌توان روند جامعه‌سازی را از مدت 23 سال رسالت پیامبر (ص)، بر اساس سیر تنزیل قرآن کریم استخراج نمود. پیامبر (ص) در سال‌های آغازین نزول، ضمن ایده‌سازی و ایجاد زمینه‌های ساخت یک جامعه، به پرورش و تربیت انسان‌ها همت گمارد تا از طریق تربیت نیروی انسانی، به تشکیل جامعۀ اسلامی مبادرت ورزد. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد تنزیلی قرآن کریم و آموزه‌های تاریخی و استفاده از روش تحلیل محتوا و با بهره‌گیری از داستان بنی‌اسرائیل، به فرآیند جامعه‌سازی نبوی در دورۀ مکی با تأکید بر سیر نزول داستان بنی‌اسرائیل می‌پردازد. نویسنده با تحلیل سور نازل‌شده و دربرگیرندۀ داستان بنی‌اسرائیل و تحلیل وقایع آن در دورۀ مکی، بر آن است که پیامبر (ص) در دورۀ مکی ابتدا به ایجاد زمینه و تقویت اندیشه و تفکر و تحول در هندسۀ معرفتی مخاطبان اهتمام ورزید و بر اساس آن و با تربیت نیروی انسانی، ابتدا جامعۀ حداقلی مؤمنان را شکل داد و در اواخر عهد مکی، جامعۀ مؤمنان ظهور رسمی یافت. پیامبر (ص) آنگاه با دستور هجرت و با ورود به مدینه، به تأسیس جامعه و سپس حکومت مبادرت ورزید.

پس از این که اسلام در عصر فتوحات از سرزمین حجاز فراتر رفت، اقوام و نژادهای ‌گوناگون به آن ‌گرویدند و تابع خلافت اسلامی ‌گشتند؛ ازاین‌رو، میان مردمان سرزمین‌های فتح‌شده و عرب‌ها مراودات‌ گسترده‌ای انجام پذیرفت. در این میان، افرادی از آنان با پذیرش اسلام، تحت عنوان «موالی» تحت حمایت یک حامی عرب قرار گرفتند و بدین‌ترتیب، جذب جامعۀ عربی شدند؛ بنابراین موالی با استفاده از این امتیاز، در حوزه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی و بالاخص علوم اسلامی، ازجمله زهد و فقه اسلامی و تفسیر پیشرفت نمودند و کتب برجسته‌ای تألیف کردند. در همین راستا، این سؤال مطرح می‌شود که چرا آثار مفسران موالی همچون مجاهدبن‌جبر و محمدبن‌کعب قرظی و حسن بصری، در عصر تابعین اهمیت داشت؟ فرضیه موردنظر چنین است‌ که آنان با پرداختن به علم تفسیر توانستند به عنوان اشخاصی دارای اصالت غیرعرب، تفاسیر ساده‌تری نسبت به مفسران عرب پدید آورند که مطالعۀ آن برای مردم خسته‌کننده نباشد و در زندگی از آن بهرۀ بیشتری ببرند. این مقاله با استفاده از پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل، ابعاد و زوایای این موضوع را با دقت بررسی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که گرچه موالی آشنایی‌ کاملاً عمیقی با زبان عربی نداشتند، عملکرد آن‌ها سبب شد تا مفسران شیعی هم در کنار اهل سنت، آثار خوب و ساده‌تری پدید آورند و به رشد این علم در اسلام مساعدت نمایند.

حضرت علی (ع) پس از پیامبر (ص) نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تمدن اسلامی ایفا نمود. برای تبیین این نقش، بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های تمدن‌ساز در سیرۀ حضرت بسیار اهمیت دارد. مسئله این پژوهش آن است که مؤلفه‌های تمدن‌ساز در سیرۀ امام علی (ع) کدام است؟ این نوشتار به روش توصیفی‌تحلیلی، سیرۀ علوی و نقش امام علی (ع) در تمدن‌سازی اسلامی را واکاوی کرده و با هدف بررسی و تبیین مؤلفه‌های تمدن‌ساز در سیرۀ نظری و عملی ایشان با رویکردی قرآنی، تحقق یافته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد حضرت علی (ع) بینش تمدنی و شخصیتی تمدن‌ساز داشته است. نقش اساسی حضرت در تمدن اسلامی، تقویت مؤلفه‌های تمدن‌ساز فرهنگ اسلامی در میان مردم و به‌کارگیری آن در حکومت خویش است. اخلاق، عزت و کرامت انسانی، آزادی و آزاداندیشی، صبر و مقاومت، عدالت و هم‌بستگی از مؤلفه‌های معنوی تمدن‌ساز در سیره و حکومت علوی است.

فرهنگ اجتماعی مجموعۀ‌ ارزش‌ها، باورها، آداب، نمادها و نهادهایی است که در طول زمان در یک جامعه شکل می‌گیرد و بر رفتار و نگرش‌ و هویت افراد تأثیری عمیق دارد. فرهنگ اجتماعی متأثر از تکامل جامعه و تغییرات اجتماعی است. اراده‌ها‌ در کنترل فرهنگ اجتماعی نقش قابل‌توجهی دارد که این تأثیرگذاری را می‌توان در قالب‌های مختلفی همچون شکل‌دهی به ارزش‌ها و باورها، تغییر در آداب‌ورسوم و تغییر رفتارها مشاهده کرد. ازآنجاکه فرهنگ اجتماعی در شکل‌دهی هویت جمعی و فردی افراد و مقاوم‌سازی جامعه در برابر آسیب‌ها‌ نقش بسزایی دارد، محقق درصدد تبیین نقش اراده‌ها، یعنی ارادۀ خداوند و انسان، در کنترل فرهنگ اجتماعی از منظر قرآن کریم است. با بررسی آیات قرآن کریم، 154 آیه در ارتباط با اراده‌ها و 218 آیه در ارتباط با فرهنگ اجتماعی استخراج گردید. هدف اصلی، تبیین نقش اراده‌ها در کنترل فرهنگ اجتماعی جامعه است. این تحقیق با روش کیفی و بر اساس نظریۀ زمینه‌ای (گرندد تئوری) با کدگذاری نرم‌افزار مکس‌کیودا[1] و تحلیل آیات صورت گرفته و از نوع کاربردی است. جامعۀ‌ آماری‌ مشتمل‌ بر آیات و تفاسیر و 120‌ نفر از صاحب‌نظران علوم قرآنی‌ و اساتید دانشگاه و حوزه‌ بوده و سعی شده است در انتخاب آن‌ها مرتبطان واقعی انتخاب شوند. روش‌های‌ گردآوری‌ داده‌ها کتابخانه‌ای‌ و میدانی‌ با تکیه بر پرسش‌نامه‌ است‌. برای تجزیه ‌و تحلیل اطلاعات، از نرم‌افزارهای اس‌پی‌اس‌اس[2] و مکس‌کیودا بهره‌برداری شده است. بر مبنای‌ یافته‌های‌ پژوهش، در زمینۀ کنترل و نظارت خداوند عواملی از قبیل هشدار او به انسان‌ها، نظاره‌گر بودن خداوند بر نهان انسان‌ها، آگاه شدن انسان از رفتارهای خود در روز قیامت، ثبت و ضبط اعمال آن‌ها، آگاهی خاص علمی خداوند از اعمال انسان‌ها و در زمینۀ امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر عواملی از قبیل حق‌گویی آمران به معروف، تربیت و آموزش ایشان، تخلص به نیکوصفتی آن‌ها و عالم بودن آمران به معروف از اهمیت بیشتری برخوردار است.