جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استاد مصباح یزدی، وجود خداوند را «نامحدود شِدّی» می‌داند. وی با تأکید بر تشکیک و کثرتِ طولی وجود، به مراتبی تشکیکی قائل است که هریک، کمال‌های رتبه‌های پایین را به‌گونه‌ای برتر و بدون کاستی‌ها داراست؛ بنابراین وجودِ الهی که در والاترین مرتبۀ این نظام تشکیکی قرار دارد، کمال و شدّت وجودیِ نامتناهی دارد. ایشان، برای معلول، وجودی افزون بر علّت می‌بیند. درنتیجه، سِعۀ وجودی خداوند که علّت همۀ علّت‌هاست، از سوی معلول‌هایش محدود می‌شود. بر اساسِ نگرشِ استاد مصباح، وجود خداوند تنها «نامحدود شِدّی» است و «نامحدود سِعی» نیست. وی دیدگاه خود را به ملاصدرا نسبت می‌دهد. این دیدگاه کاستی‌هایی دارد: 1. معلول‌ها، وجودی افزون بر علّت ندارند و چیزی جز شأنِ وجودی علّت نیستند و نمی‌توانند گسترۀ وجودی علّت نخستین را محدود سازند 2. استناد این دیدگاه به صدرالمتألهین و عارفان با سخنانِ صریحِ آنها سازگاری ندارد. ملاصدرا تاکید می‌کند که سخن از تشکیک و کثرت طولی وجود (که مانع عدم تناهی سِعی خداوند است)، طرحی مقدّماتی است که ذهن را برای دیدگاه نهایی او آماده سازد. دیدگاهی که صدرا در آن، خدا را «نامحدود سِعی» می‌داند. پژوهش پیش‌رو با روش تحلیلی-انتقادی دیدگاه استاد مصباح را تببین کرده و آن‌را برپایۀ دیدگاه نهایی ملاصدرا ارزیابی می‌کند.

مفهوم زشتی در جهان اسلام، مفهومی وابسته به زیبایی است و هنگامی در عرفان اسلامی هویت می‌یابد که عارف، قصدِ توضیح مفهوم زیبایی را داشته باشد و اشاراتی به همتای مخالفِ زیبایی یعنی زشتی ‌کند. سهروردی از جمله حکمای مسلمان است که علاوه بر توضیح و تفسیر زیبایی به توصیف عالم خیال و قوۀ متخیله می‌پردازد که نقش عمده‌ای در آفرینش زیبایی و به تعبیر دیگر در توصیف مفهوم زشتی دارد. در نوشتار پیش‌رو ضمن بررسی مصنفات شیخ اشراق به جست‌و‌جوی مفهوم زشتی در آثار شیخ پرداخته‌ایم. در ادامه به مظاهر و نمودهای مختلف زشتی در آثار سهروردی پرداخته و انواع زشتی از قبیل زشتی‌های محسوس، زشتی‌های معقول و زشتی‌های خیالی را در دستگاه فکری وی مشخص کرده‌ و در پایان نشان داده‌ایم که چگونه زشتی به مثابه ظلمت و تاریکی، با نور در جدال است. نوری که در بنیان‌های فلسفی سهروردی از مصادیق آشکار زیبایی و حُسن به شمار می‌رود.

در اثولوجیا «فکر» در حوزه‌های مختلف وجودشناسانه، خداشناسانه، جهان‌شناسانه و علم‌النفس مطرح می‌شود. «نظر» نیز که در گفتمان جدید معمولاً در مقابل «عمل» بکار می‌رود، در اثولوجیا در مباحث جهان‌شناسانه و وجودی معنا می‌یابد. مسئلۀ این نوشتار واکاوی کاربست دو اصطلاح «فکر» و «نظر» در الهیات اثولوجیا با رویکردی وجودی است. پرسش این است که کاربست «فکر» و «نظر» در ارتباط با خدا و جهان چگونه‌است؟ آیا این‌دو مفهوم برهم تحویل‌پذیرند؟ پاسخ این است در الهیات اثولوجیا «فکر» را نمی‌توان به خدا نسبت داد؛ (رویکرد سلبی) اما «نظر» را می‌توان هم بر خدا و هم بر عقل و نفس نیز نسبت داد (رویکرد ایجابی). «نظر» در نظریۀ فیض و صدور مطرح می‌شود و با جهان‌شناسی و خداشناسی پیوند دارد. براین اساس در این نوشتار بر آنم تا معانی مدنظر اثولوجیا از «فکر» و «نظر» در الهیات را تبیین کنم و کاربست آن‌ها را در خداشناسی و جهان‌شناسی او بررسی کنم. روش این نوشتار توصیفی-تحلیلی است.

در منطق کلاسیک، استدلال معتبر است اگر و تنها اگر استدلال فاقد سطر نمونه خلاف باشد، فرقی نمی‌کند نتیجه مستقل از مقدمه‌ها باشد یا نباشد. بر اساس این تعریف، استدلال‌های‌ و معتبر ارزیابی می‌شوند. شهود طبیعی اما اعتبار این دو استدلال را تایید نمی‌کند. نویسنده در کتاب طرحی نو از اصول و مبانی منطق (۱۴۰۱) با افزودن دو شرط جدید، تعریفی نو از اعتبار استدلال ارائه کرده‌است که راه‌های اثبات اعتبار این دو استدلال‌ را مسدود می‌کند. این تعریف مستلزم تجدید نظر در ارزیابی برخی استدلال‌ها، تعریف قاعدۀ جانشینی، تعریف صدق منطقی همتای استنتاج، شیوۀ تعیین اعتبار و عدم اعتبار استدلال، فرآیند اثبات بهنجاری و تمامیت منطق کلاسیک است که به تأسیس نظریۀ نظام تابع‌ارزشی منطق پایۀ گزاره‌ها انجامیده‌است. اسدالله فلاحی در مقالۀ «سمانتیک تابع‌ارزشی حاج‌حسینی» که در مجلۀ فلسفه و کلام اسلامی، ۱۴۰۲، دورۀ ۵۶، شمارۀ اول منتشر شده‌است، بی‌آنکه موضع خود را در قبال استدلال‌های فوق مشخص نماید، با طرح انتقادات پراکنده، این نظریه را نقد نموده‌است. در این مقاله این نقدها را در چهار گروه «ابهام در برخی مفاهیم سمانتیک نظام تابع‌ارزشی»، «اعتبار، صدق‌نگهداری و مدل»، «پیامدهای تعریف اعتبار و عدم اعتبار استدلال»و «فراقضایای بهنجاری و تمامیت» بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم به جز یک نقد که مستلزم اصلاح یک خطای سهوی است و هیچ آسیبی به اصل نظریه نمی‌زند، سایر نقدها ناشی از کاربرد شگردهای مغالطی، اتهام‌های خودساخته، عدول از برخی الزامات نقد، صورت‌بندی نادرست از تعریف استدلال معتبر و عدم توجه به برخی پیامدهای شروط جدید تعریف اعتبار استدلال است.

چگونگی دریافتِ محسوسات همواره در فلسفۀ اسلامی مورد بحث بوده‌است. چهار نظریه در تبیین فرایند ادراک حسی پایه‌ریزی شده‌است. پیش از شیخ اشراق، مشائیان در ادراکات حسی به انطباع و ریاضی‌دانان در خصوص ادراک بصری به خروج شعاع قائل بودند. سهروردی با نقد نظریات پیش از خود در خصوص ادراک بصری، بر اضافۀ اشراقی و ارتباط مستقیم نفس انسانی با مبصَرات خارجی تأکید دارد. او گرچه دربارۀ کیفیت ادراک بصری به تفصیل سخن گفته‌است، اما به طور آشکار دربارۀ کیفیت ادارک در دیگر حواس ظاهری سخنی به میان نیاورده‌است. این امر موجب شده‌است عده‌ای در تعمیم نظریۀ او به دیگر ادراکات حسی تردید کنند. ما در نوشتار پیش رو کوشیده‌ایم شواهدی بر تعمیم نظریۀ ابصار سهروردی به دیگر حواس ظاهری اقامه کنیم. و برای آنکه میزان اثر گذاری این نظریه را در نظام فلسفی او نشان دهیم، برخی از کارکردهای این نظریه را در نظام فلسفی او مورد مطالعه قرار داده‌ایم. در این نوشتار، سه شاهد بر تعمیم نظریه او به دیگر حواس ظاهری اقامه می‌کنیم که از میان این سه شاهد، دو شاهد از نوآوری‌های این نوشتار به شمار می‌رود. و در پایان،کارکردها این نظریه را در نظام الهیاتی ـ فلسفی سهروردی مورد کنکاش قرار خواهیم داد.

در آثار ابن‌سینا، عبارت‌های ناظر به بحث اراده به‌گونه‌ای است که امکان دو تفسیر را از آن فراهم می‌کند. عده‌ای از محققان معتقدند که ابن‌سینا صفت اراده را بین واجب تعالی و انسان مشترک لفظی می‌داند. در مقابل، عده‌ای معتقدند که او این صفت را مشترک معنوی می‌داند. توجه به آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد که عبارت‌های ابن‌سینا در مواردی همچون موارد زیر، زمینۀ خوانش اشتراک لفظی را ایجاد کرده‌است: (1) عدم مغایرت مفهومی صفات الهی به خصوص صفت علم و اراده؛ (2) تمایز اراده در واجب تعالی و انسان. از سوی دیگر عبارت‌های او دربارۀ تقسیم اراده و مقایسۀ اراده در انسان و واجب تعالی، زمینۀ برداشت اشتراک معنوی را فراهم نموده‌است. به نظر می‌رسد می‌توان نظریه ابن‌سینا را اشتراک معنوی دانست و با استناد به عبارت‌های او دربارۀ اراده و صفات الهی تفسیری از شواهد ناظر به اشتراک لفظی ارائه کرد. توجه به آثار ابن‌سینا اجازه می‌دهد که اراده را به «حیثیتی در فاعل عالم که سبب وجوب صدور فعل از او می‌گردد» تعریف کنیم. در این صورت، ارادۀ میان خدا و انسان مشترک معنوی خواهد بود. در چهارچوب چنین تعریفی، تمایز ارادۀ خداوند و ارادۀ انسان، صرفاً تمایزی مصداقی خواهد بود.

مسئلۀ اساسی این پژوهش، بررسی راه‌حلِّ کریستوفر فرانکلین در برابر صورت‌بندی‌های مبتنی بر اطمینان و عقب‌گرد از معضل بخت و هدف از آن، نقد راه‌حلِّ مذکور و نشان دادنِ ناکارآمدیِ پاسخ فرانکلین به روش توصیفی_تحلیلی است. بر اساسِ معضلِ بخت، نفیِ تعیّن‌گروی در پیدایشِ یک کنشْ به بخت می‌انجامد و لازمۀ آن، نفیِ ارادۀ آزاد است. فرانکلین که از حامیان اختیارگرویِ علّیتِ مبتنی بر رویداد است، از این معضلْ چهار صورت‌بندی ارائه می‌دهد. نفیِ تعیّن‌گروی در صورت‌بندی‌ِ مبتنی بر اطمینان، منجر به عدمِ اطمینان از پیدایشِ یک کنش و بر اساسِ صورت‌بندیِ مبتنی بر عقب‌گرد، منجر به عدمِ پیش‌بینیِ وقوعِ یک کنشْ در صورت عقب‌گرد به لحظۀ وقوعِ آن می‌شود. پاسخِ فرانکلین مبتنی بر تشخیصِ محلِّ قرارگیریِ مناسبِ ناتعیّن‌گرویْ در فرایندِ منجر به کنش آزاد است. وی پس از نقدِ «تقریرِ کنشِ غیرپایه‌ محورِ» رابرت کِین، به تقریرِ دیدگاهِ خویش به نامِ «تقریرِ کنشِ پایه‌ محور» می‌پردازد. از نظرِ وی با قراردادن ناتعیّن‌گروی در لحظۀ وقوعِ کنش پایه، دو صورت‌بندیِ مذکور از معضل بخت قابلِ حل است. طبق این تقریر، دلایل کنشگر، از جمله باورها، امیال و عواطفِ او به‌نحو ناتعیّن‌گروانه سببِ کنش آزادِ کنشگر می‌شوند و ناتعیّن‌گروی در مرتبۀ علّیتِ دلایلْ نسبت به کنش پایه بروز می‌کند. در این پژوهش آشکار می‌شود راه حلِّ فرانکلین در حلِّ معضل بخت راهگشا نیست. علّیتِ ناتعیّن‌گروانۀ دلایل کنشگر نسبت به کنش آزاد، که هستۀ مرکزی دیدگاه فرانکلین محسوب می‌شود، دقیقاً همان نقطه‌ای است که منجر به تصادفی بودن کنش آزاد می‌گردد و در نتیجه، معضل بخت همچنان به قوّتِ خود باقی می‌ماند.

در مقاله‌ای مهم‌ترین ادلۀ اثبات و ابطال انگارۀ اتحاد عاقل و معقول را بررسی کردم، نشان دادم هیچ‌یک از آنها تامّ نیست و در انتها چنین نتیجه گرفتم که در مورد این نظریه باید سکوت کرد. این رویکرد سکوت‌گرا موردنقد پژوهشِ دیگری قرارگرفته‌است که تگارندۀ آن تلاش کرده‌است برهان تضایف را از اشکال‌های مقاله‌ام نجات دهد. در این مقاله با عیارسنجی تلاش‌های پژوهش مذکور، نشان دادم که:1-این تلاش‌ها درواقع دست کشیدن از برهان تضایف و اقامۀ برهآنهای دیگری است که خود صدرا به آنها اشاره هم نکرده‌است؛ 2-این برهانها در اثبات اتحاد ماده و صورتی که مورد ادعای نظریۀ اتحاد عاقل و معقول است، ناتوان است؛ 3-هیچ یک از اشکال‌های پژوهش مذکور به مقالۀ اول، وارد نیست. برای پاسخ به اشکال‌ها، در این پژوهش نشان می‌دهم تجرد شرط معلوم‌بودن نیست و این مطلب با تجرد صور ادراکی منافاتی ندارد، زیرا بحث در بابِ علم حضوری است، نه علم حصولی. همچنین روشن می‌کنم شرط بالفعل و بالذات معقول بودن، «جوهر مجرد بودن» است؛ زیرا اوّلاً خودِ صدرا علم حضوریِ «عرض» به خودش را ردّ کرده‌است؛ ثانیاً پذیرشِ چنین دیدگاهی، مسئله را از حوزۀ بحثِ آن خارج می‌کند، زیرا حوزۀ بحث در مسئلۀ «اتحاد عاقل و معقول»، علم حصولی به غیر است، نه علم حضوری عرض به خود.

یکی مهم‌ترین قواعد علم کلام که زیربنای بسیاری از قواعد و مسائل این علم می‌باشد، قاعدۀ «حسن و قبح عقلی» است. پذیرش این قاعده تاثیر بسزایی در نگرش ما به جهان هستی، خداشناسی و دیگر مسائل مهم کلامی دارد. متکلمان مسلمان درباره آن دو دیدگاه دارند. عدلیه(اعم از معتزله و امامیه) آن را پذیرفته و معتقدند حسن و قبح افعال، ذاتی است و عقل و فطرت آدمی بدون در نظر گرفتن هر چیز دیگری آن‌ها را درک می‌کند؛ اما اشاعره عقلی بودن آن را منکر شده و بر این باورند که بیان شارع حسن و قبح را سامان می‌دهد. در این نوشتار تلاش می‌کنیم با روشی تحلیلی-توصیفی و کتابخانه‌ای، این قاعده را از منظر روایات معصومین(علیهم‌السلام) بررسی کنیم و روشن سازیم که آیا خود قاعده یا مضمون آن در روایات بیان شده‌است یا خیر؟ بر اساسِ یافته‌های این پژوهش، معصومین به این مسئله پرداخته‌اند و روایات گاهی با صراحت و گاهی به صورت ضمنی، بر حُسن و قُبح عقلی دلالت دارند. در این مقاله به تبیین آن روایات خواهیم پرداخت.

تصوّف بر مدار آداب تکوین یافت و استوار شد. آداب رفتاری برخاسته از کتاب، سنّت و سیرۀ مشایخ است که با پیش‌زمینۀ شخصی-اجتماعی جزء سلوک شمرده می‌شود و در ارتباط با خود (نفس)، حق (أدب مع الله) و خلق تعریف و طبقه‌بندی می‌شود. ابوالقاسم قُشَیری نیشابوری (376-465ق) در «آداب‌الصوفیه» بعضی از این آداب را به اختصار برشمرده‌است. وجه اهمّیت آداب‌الصوفیه علاوه بر شناخت منظومۀ فکری قشیری، به عنوان یکی از ائمۀ تاثیرگذار صوفیه، در دانستن پسندهای خانقاهیان آن روزگار و همچنین چگونگی تطوّر مفاهیم عرفانی است. این رسالۀ تعلیمی کم‌برگ، باوجودِ اهمیت بسیار و یادکرد فهرست‌نگاران متقدّم و متأخّر از آن، تاکنون معرفی و تصحیح نشده‌است که با دست‌یابی به دو نسخۀ کامل و کهن از نیمۀ اول قرن هشتم، این مهم صورت گرفت. پژوهش حاضر کوشیده‌است تا با گذری اجمالی بر پیشینۀ سنّت نگارش آداب‌الصوفیه‌، به معرفی این رساله و نسخه‌شناسی آن بپردازد و متنی مصحَّح و منقّح از آن عرضه کند.