جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمدامین استرآبادی در اوایل سده یازدهم مکتبی را بنا نهاد و عنوان «اخباری» را برای طرفدارن و هم‌‌فکرانش برگزید و به دلیل وجود گروهی همنام و نیز دارای عقایدی همسان در میان متقدمان، مکتب خود را مکتبی دیرین دانست و شیوه خود را در مواجهه با سنت، منتسب به اخباریان متقدم امامیه کرد. فارغ از میزان صحت این مدعا و شباهت محدثان متقدم با مکتبی که وی بنا کرد،درباره تعریف اخباری و وجه تمایز آن با اصولی (پیروان مکتب اجتهاد)، آراء متعددی بیان شده که نگارنده با نقد و بررسی هر یک از آنها و بیان نقاط ضعف این دیدگاه­ها بر این عقیده است که برای تعریف مکتب اخباری‌گری به جای پرداختن به مؤلفه­های فکری اخباری­گری، باید انگیزه پیدایش این مکتب را در داخل تعریف لحاظ کرد تا بتوان پیروان این طیف را از اصولیان/ مجتهدان تمییز داد و لذا «اخباری­گری اندیشه­ای است که سعی در تهذیب معارف شیعه از اندیشه­های اصالتا سنی دارد.» و دو مبنای بنیادین اخباری­ها یعنی مبنای صدوری (نص­گرایی افراطی) و مبنای دلالی (عقل­گریزی افراطی)، هردو ریشه در تفکر «نفی سنی­زدگی اندیشه امامیه» دارند و دیگر نظریاتی که در درون این مکتب تولید شده­اند، همگی زاییده همین الگوی کلان فکری هستند.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در سبک‌شناسی، بررسی سطح آوایی و موسیقایی متن ادبی است که به تشریح واحدهای آوایی (صدا و آهنگ) در موقعیت زبانی می‌پردازد. بی‌شک نهج‌البلاغه یکی از متونی است که توجه پژوهشگران و زبان‌شناسان در بررسی‌های آواشناسی به آن جلب شده است. این توجه باعث کشف جلوه‌های ادبی کاملاً منسجم و به هم پیوسته آن شده است. این نوشتار برآن است که با توجه به عناصر سبک‌ساز آوایی کلمات قصار در نهج‌البلاغه و تشریح هماهنگی توازن میان لفظ و معنا با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، تشریح عناصر آوایی و ارتباط آن را در جملات قصار بررسی کند. نتایج این نوشتار حکایت از آن دارد که عناصر آوایی مثل تکرار، جناس، سجع، تکرار اصوات و... به عنوان نمونه‌هایی از عناصر آوایی نقش مهمی در رساندن مفاهیم و معانی بر دوش دارند. این عناصر در عبارات قصار نهج‌البلاغه همسو با احساسات درونی و عواطف امام علی (ع) به‌کار گرفته شده‌اند.

روایت سر به محمل­ کوبیدن حضرت زینب (س) در منابع روایی امامیه با پیشینه ­ای اندک، نقشی مؤثر در مبناسازی عزاداری ویژه ­ای­ در فرهنگ شیعی داشته است. طریحی نگارنده «المنتخب» با نقل از «مُسلم جصّاص»، یگانه گزارش­گر این روایت، نقشی اساسی در چهره‌پردازی و بُعد عاطفی عاشورا ایفا کرده است. ملافاضل دربندی نیز به عنوان یکی از مقتل‌نویسان عاشورایی توجیهاتی خاص درباره این روایت بیان کرده و علی­رغم اشکالاتش به ظاهر روایت، آن را پذیرفته و مبنایی برای انواع عزادارای­ها مانند قمه ­زنی و زنجیرزنی قرار داده است. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی ابتدا به تبیین اعتبار سندی و متنی این روایت با ملاک­ها و معیارهای نقد متون حدیثی و تاریخی پرداخته است، سپس، مبنای فاضل دربندی را در چهار محور در سنجه نقد نهاده است. این چهار مبنا که در اعتباربخشی وی نسبت به منبع علامه مجلسی، اعتبار روایات بحار الأنوار، حجّت شرعی بودن فعل غیر معصوم و عدم حرمت فعل خلاصه ­می­شود، بنابر ادله­ روایی، عقلی و عرفی محل تأمّل خواهد بود. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که این روایتِ مرسل با قرینه­یابی در سیاق و دیگر روایات هم­مضمون، ضمن وجود تعارضات و تناقضات با آسیب­ هایی مانند رکاکت معنوی و مخالفت با روایات تاریخی و غیر آن قابل مناقشه است.

بر اساس منابع تاریخی ـ روایی، یکی از پیام­های به­جای­مانده از امام حسین(ع)، «یاری خواستن» از مردمان زمانه خویش است که عالمان اخیر از آن با عبارت «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینْصُرُنِى‏» یاد کرده­اند. اما برخی در صحت انتساب این پیام به امام (ع) تردید کرده و آن را موضوع خوانده­اند. نظر به اینکه مقوم حدیث بودن، ثبت آن در یکی از منابع حدیثی متقدم یا مشهور نیست و نیز این مضمون در بسیاری از منابع فریقین، به ثبت رسیده ـ به گونه­ای که می­توان در آن ظن به صدور را که معیار اصلی صحت خبر است، دریافت ـ حکم به روایت بودن جمله مذکور با ضوابط علمی، منطقی می­نماید. این معنا را ابن اعثم، ابن طاووس و اربلی، با عباراتی نظیر: «أ مَا مِن مُغیِثٍ یُغیِثُنَا لِوَجهِ الله؟!...»، «هَل مِن مُوَحِّدٍ یَخَافُ اللهَ فیِنَا؟!...»، «أ مَا ذابٌّ یذُبُّ عَن حَرَمِ رَسُولِ اللّه‏» و سرانجام مازندرانی و زنجانی به صورت: «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینصُرُ ذُرِّیَّةَ الطَّاهِرَةِ الْبَتولِ» روایت کرده و در سده اخیر، عالمان فراوانی با پیروی از طریحی آن را به صورت «هَلْ مِنْ نَاصِرٍ ینْصُرُنِى‏»، نقل کرده­اند. این روایت با عرضه به برخی آیات و نیز سنت فعلی رسول خدا (ص) در یاری خواستن­ برای تقویت اسلام، هم­چنین کمک­خواهی امیرالمؤمنین(ع) برای اثبات خلافت بلافصل خود یا تقویت حکومت اسلامی در دوران زمامداری، تأیید می­شود. هم­چنین در سنجش این روایت با دلیل عقل درمی­یابیم تضادی بین این دو وجود ندارد؛ زیرا عقل مستقل به واسطه اینکه این روایت، حاوی یکی از مصادیق عدل، یعنی استنصار برای دین خداست، بر آن صحه می­گذارد.

آگاهی از تحولات مفهومی و ساختاری علوم مختلف و بررسی چارچوب و انگاره‎های آن در بستر تاریخی خود، ابزاری کارآمد برای ارزیابی داده‎ها و روش‎های آن حوزه علمی است. در زمینه روایات سبب نزول، مطالعات فراوانی انجام شده است؛ اما تا کنون نقش تحولات مفهومی و ساختاری بحث اسباب نزول در دوره‎های مختلف تاریخی به عنوان یکی از ابزارهای مهم در تبیین رویکردهای مختلف در ارزیابی روایات سبب نزول، مورد توجه نبوده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی به دنبال بررسی و نقد این تحولات و تأثیر آن بر ارزیابی این روایات است. به همین منظور تحولات مفهومی و ساختاری اسباب نزول در دوره‎های مختلف از حیات پیامبر (ص)، صحابه و تابعان تا ثبت و ضبط روایات و تدوین چارچوب‎های نظری با رویکردی نو بررسی شده است. در ادامه، تحولات انگاره سبب نزول و ارتباط آن با اصطلاحاتی چون شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول، در کنار بحث از جواز یا عدم جواز بازسازی اسباب نزول، به عنوان مکملی برای تبیین تأثیر نگاه تاریخی بر فهم گونه‎های مواجهه و ارزیابی روایات سبب نزول، ارائه شده است. از نتایج این مقاله تعیین تأثیر هر یک از مباحث پیش‎گفته بر فرایند ارزیابی روایات سبب نزول و تشخیص جعل و تحریف در این زمینه است.

انبیاء و صالحان به عنوان مربیان معرفی شده در قرآن، گاه به ضرورتو با هدف تبیین معارف دینی یا آموزش نکات اخلاقی و تربیتی از بروز عقیده‌ حقیقی و شخصیت فردی خود، خودداری نموده‌‌ و نقشی متفاوت ارائه نموده‌اند. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر بررسی و تبیین کنش دوگانه‌نمای شخصیت‌های سالم قرآن کریم و مقایسه آن با مفهوم نقاب در روان‌شناسی است. روش پژوهش، تحلیل محتوای آیات قرآن کریم در مورد رفتارهای اجتماعی انبیای الهی با تأکید بر رفتارهای سه پیامبر الهی حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت یوسف (علیهم السلام) و برخی از افراد صالح است. در مرحله نخست، رفتارهایی که ظاهر عمل شخص با عقیده‌ باطنی او ناسازگار است شناسایی شده و در طبقات تبیینی دسته‌بندی شده است که عبارتند از تجاهل عارف، صحنه‌سازی، به در بگو دیوار بشنود، محاجه به زبان خصم، توریه، تعفّف از اظهار نیاز، رازپوشانی و صبر بر کراهت نسبت به دیگران. سپس، این رفتارهای به ظاهر دوگانه، با مفهوم پرسونا در روان‌شناسی مقایسه شده‌اند. نتیجه این‌که بین «رفتارهای دوگانه‌نمای انبیاء» و «رفتار حاکی از پرسونا» در ظاهر و تعریف ماهوی عمل شباهت وجود دارد و تفاوت‌ها در زمینۀ ماهیت، هدف، اثر، معیار انتفاع و شخص منتفع است.

آیاتی از سوره مبارکه اسراء، از وعید الهی در خصوص دو افساد بنی‌اسرائیل و به‌تبع آن دو عقوبت ایشان سخن گفته‌اند. مقاله حاضر درصدد است به شیوه توصیفی تحلیلی و با استناد به دلایل و شواهد قرآنی، حدیثی و تاریخی، مصداق عینی این وعید را شناسایی نماید. به نظر می‌رسد افساد اول موعود، افساد کنونی یهود با تشکیل دولت اسرائیل بوده و عقوبت نخست، توسط مجاهدان مسلمان که زمینه‌سازان ظهور حضرت قائم (عج) و منتسب به منطقه ایران‌اند، عینیت خواهد یافت . افساد دوم ایشان نیز ـ آخرین افساد شاخصشان ـ همان فتنه موعود دجال خواهد بود و عقوبت دوم توسط امام مهدی (عج) و حضرت عیسی (ع) تحقق خواهد یافت که طبق شواهدی این رخداد در آستانه قیامت خواهد بود. همچنین، بنا به شواهدی منافقانِ دشمن اهل‌بیت (ع) نیز در هر دو افسادِ بنی‌اسرائیل مدخلیت خواهند داشت.

در نصوص اسلامی، سنت‌های زیادی برای ایجاد و استمرار نظامات اجتماعی ارائه شده که مهم‌ترین آن‌ها، اسلامی‌شدن جهان و پیروزی اندیشه و ارزش‌های ناب الهی بر هر نوع تفکر التقاطی، انحرافی و مادی است. آیه 123 سوره برائت، ایده بسیار عمیق و ارزشمندی را برای پیشروی مسلمانان به‌سوی جامعه جهانیِ اسلامی و دستیابی به آن بیان کرده که غالباً قرآن‌پژوهان نسبت به جوانب مختلف آن بی‌توجه بوده‌ و یا تفاسیر نادرستی از آن ارائه داده‌اند و در این میان، برخی نیز با دقت‌نظر، جوانب مختلف آن را بررسی و تحلیل نموده‌اند. پژوهش حاضر با روش تحلیل کیفی و توصیفیِ محتوا در ارزیابی داده‌ها، در صدد تبیین و واکاوی راهبردهای مختلف این آیه برای جهانی‌کردن اسلام برآمده است. برآیند این مقاله آن شد که ایده آیه 123 سوره برائت برای انتشار حداکثریِ اسلام این است که جامعه اسلامی بایستی با مقاومت در برابر دشمنان، ابتدا در عرصه فرهنگی خود را تقویت نموده، سپس در موقعیت مناسب و با رعایت مصالح امت اسلامی، با حکومت‌های کافرِ معاندِ‌ِ هم‌مرز مبارزه کرده و در نهایت با «انعطاف‌ناپذیری»، هرگونه اثرپذیری فرهنگی از فرهنگ کفر را از خود دفع کند.

اسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان همواره مورد اهتمام فرهنگ قرآن بوده است و اندیشه‌ورانی نظیر مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان آن را کانون بررسی قرار داده­اند. در این میان، در آیه 78 سوره نساء، حسنات و سیئات از جانب خدا قلمداد شده؛ درحالی­که در آیه بعد، بر اسناد حسنات به خدا و سیئات به انسان تأکید شده است. این تفاوت در اسناد، به ­مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام اندیشه­وران بوده که در این نوشتار به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی دیدگاه ابن ­تیمیه حرانی (۶۶۱-۷۲۸ ق) و علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ ش) پرداخته شده است. از رهگذر این جستار، روشن می­شود که ابن ­تیمیه، آیه نخست را بیان­گر برگشت دستورات پیامبر(ص) به دستورات الهی در حوزه تشریع دانسته، درحالی­که آیه دوم را بیان­گر برگشت تکوینی حسنات به خدا می­داند؛ اما به باور علامه طباطبایی، هر دو آیه با نگرش تکوینی، از یک‌سو، بیان­گر اصل قرآنی «هم­سانی آفرینش و زیبایی» و نگرش هستی­شناسانه به سیئات است و از سوی دیگر، بیان­گر «عدمی­بودن سیئات» با نگرش مقایسه­ای و اسناد آن­ها به انسان در پی گناهان اوست.

یکی از واژگان پربسامد در قرآن کریم، واژه «کلّا» است که 33 بار در 15 سوره آمده است. دیدگاه مشهور در تفسیر این واژه، به‌ویژه در دوره معاصر، این است که «کلّا» به معنای ردع و منع جمله قبل است، اما با وجود شهرت «کلّا» به حرف «ردع»، در تبیین معنای ردع در آیات قرآن، ابهام و اختلاف وجود دارد. «ردع» به معنای نفی شدید یا نهی و بازداشتن مخاطب است و متکلم با «کلّا» مخاطب را از تکرار کلام یا انجام کار باز می­دارد. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای، به بررسی معنای مشهور ردع برای «کلّا» پرداخته و با تطبیق آن بر نُه آیه مشتمل بر «کلّا» صحت و سقم این معنا را ارزیابی کرده است. با بررسی آیات مشخص شد در همه آیات نه­گانه، بیش از یک معنا برای «کلّا» می­توان در نظر گرفت، به علاوه اینکه در آیاتی مانند 20 سوره قیامت و 23 سوره عبس و 9 سوره انفطار، ما قبل«کلّا» جز با تقدیر تکلف‌آمیز قابلیت ردع ندارد، در نتیجه محدود کردن معنای «کلّا» به ردع شایسته نیست.