جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشروعیت سیاسی عبارت است از دلایل حکومت کردن و اطاعت کردن که گرچه بحث از مبانی نظری آن در دوره معاصر فزونی گرفته است، اما پیشینه‌ای بسیار کهن دارد؛ به گونه‌ای که تا دوران ایران و یونان باستان قابل پی‌جویی است. در جهان اسلام، بحث از مشروعیت سیاسی به زمان تأسیس حکومت اسلامی توسط پیامبر(ص) در مدینه نیز کشیده شده و خاستگاه آن، کاویده شده است. اما آنچه بیش از همه اهمیت داشته و محل نقد و نظر قرار گرفته، اختلاف در جانشینی پیامبر(ص) و متأثر از آن، منشأ مشروعیت سیاسی خلیفه است. اهل‌سنت پس از حکمرانی خلفای اولیه، روش‌هایی را که آنان بدان صورت به حکومت رسیده بودند را تئوری‌سازی کرده و برساخته‌های نظری خود را به مثابه مبانی مشروعیت قدرت در اسلام، ارائه کردند. به عبارت دیگر، نظامی معرفتی در حوزه مشروعیت سیاسی ارائه کردند که تماماً متأثر از عملکرد بیرونی و متأخر از مقام نظر بود. از جمله این روش‌های مشروعیت‌، «انتخاب اهل حل و عقد» است که زمینه‌ساز نخستین خلافت را پدید آورد. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی، اولین روش مشروعیت‌آور سیاسی خلیفه را تبیین کرده و رویکرد ائمه معصومین (ع) نسبت بدان را ارائه می‌دهد. نتایج تحقیق نشان می‌دهدائمه شیعه (ع) افزون بر رویکرد ثبوتی در تبیین اینکه مشروعیت سیاسی تنها در سایه نصب الهی قابل دستیابی است، در مقام نفی، تصمیم اهل حل و عقد را نیز به نقد گرفتند و از این رهگذر به دفاع از مبانی شیعه پرداختند.

مبانی رجالی به مجموعه باورها و اعتقاداتی اطلاق می‌شود که پایه و اساس نظرات رجال‌پژوه را تشکیل می‌دهد. بررسی مبانی هر یک از رجالیان در زمره تحقیقاتی است که می‌تواند افزون بر تنقیح مبانی، سبب روشن شدن سیر تاریخی و تحولات این علم نیز باشد. یکی از این عالمان اثرگذار در دوره صفویه، ملا محمدتقی مجلسی است که مبانی رجالی خود را ضمن دو شرح خود بر «من لایحضره الفقیه» و ذیل بررسی راویان، بیان کرده است. این مقاله با بررسی آراء رجالی مجلسی اول و باورهای بنیادین وی در این زمینه، در صدد بررسی مبانی‌ای است که وی بدانها تصریح داشته و یا در عمل و هنگام بررسی راویان، پیاده ساخته است. نتایج نشان می‌دهد مهم‌ترین مبنای رجالی مجلسی اول را می‌توان صحت کتب اربعه دانست که با اقامه برخی قرائن و ادله، در صدد اثبات آن برآمده است. «شهادت متن به صحت خبر»، «جبران ضعف سند با عمل اصحاب به مضمون حدیث»، «جبران ضعف سند به واسطه شهرت متن»، «عدم نیاز به ذکر سند در کتب مشهوره» و «شهرت راویان مجهول نزد متقدمان» از دیگر مبانی رجالی اوست.

اختلاف صفار و کلینی به عنوان استاد و شاگرد در خصوص جامعیت قرآن و سنت را بایستی در نوع نگاه آن ­دو به جایگاه عقل و نص، همراهی امام (ع) با کتاب و سنت، معنای تفویض و نیز با توجه به قرابت هریک از ایشان به طیف‌های کلامی در درون امامیه، باز جست. کلینی که قرابت بسیاری به طیف عقل­گرا و قرآن­محور هشام ­بن ­حکم داشت و در مسأله تفویض امور به پیامبر (ص) و امام (ع)­، جانب دیدگاه متعادل و خارج از اتهام به غلو را می­گرفت، قرآن و سنت را جامع همه اموری می‌دانست که انسان­ها حداقل در مسائل دینی بدان نیاز دارند. از این‌رو امام (ع) را صرفاً به عنوان حامل و مفسر کتاب و سنت در نظر می‌گرفت؛ اما صفار با شدت نص­گرایی و طبعاً عقل­محور نبودن، ارائه معنایی موسع از تفویض و همچنین در متهم شدن به غالی­گری، قرابتی با طیف مفضل ­بن ­عمر داشت و در نتیجه، قرآن و سنت را جامع هر آنچه انسان­ها بدان­ها نیاز دارند، نمی­دانست. البته، این مسأله برای وی و در منظومه اعتقادی­اش، مشکلی ایجاد نکرده و او علم امام (ع) را که در «بصائر الدرجات» به شکلی حداکثری به آن پرداخته است، به عنوان پوشش­دهنده مواردی می­داند که در کتاب و سنت نیامده است.

تعارض ادله، در شمار مسائل اساسی اصول فقه و علم الحدیث است. تعارض گاه غیر مستقر بوده و از رهگذر جمع عرفی بین ادله برطرف می­گردد. گاهی نیز تعارض مستقر و پایدار بوده و جمع عرفی امکان‌­پذیر نیست. در فرض استقرار، دو دلیل یا از ناحیه سند، دلالت و جهت صدور برابرند و یا یکی نسبت به دیگری، رجحان دارد. «اخبار علاجیّه» با بیان راهکارهایی درصدد رفع تعارض مستقر میان روایات برآمده و در فرض تعادل متعارضین، حکم به تساقط همه یا تخییر بین آنها نموده و در فرض همتا نبودن ادله، دو گزینه تخییر یا ترجیح را پیش روی مخاطب نهاده است. اخبار علاجیّه با مضمون ترجیح یک طرف، بی­شک دو روایت متعارض با نسبت تباین کلی را ­دربرمی­گیرد. ­حال آیا می­توان با توجه به راه­کارهای ترجیح، تعارض میان دو روایت با نسبت تباین جزیی را نیز رفع نمود؟ و آیا امکان تعدی از مرجحات منصوص به ­مزیت­های غیر منصوص وجود دارد؟ همچنین آیا می­توان از «دو حدیث متخالف»، به ­عنوان موضوع مذکور در اخبار علاجیّه، به موضوعی دیگر همچون قرائات متعارض تعدی کرد؟ این نوشتار با توجه به دو مسلک موجود پیرامون ترجیح یعنی تعبدی و عقلایی‌بودن آن، پاسخگوی پرسش­های فوق است. بنا بر مسلک اول، تعدی از مرجحات منصوص مشکل می‌نماید تا چه رسد به تعدی از «روایات متخالف»به عنوان موضوع مذکور در اخبار علاجیّه به دیگر موضوعات همچون «اختلاف قرائات» درحالی‌که طرفداران مسلک عقلایی‌بودن، در رفع تعارض میان مطلق طرق و امارات، مبسوط­الید بوده و توان اخذ طرف دارای مزیّت و طرح جانب دیگر را دارند.

مراجعه و بهره­­مندی از سنت گفتاری و مکتوب معصومان (ع)، از جمله مهمترین قواعد تفسیر قرآن محسوب می­شود؛ زیرا از این رهگذر تفصیل معارف و رفع ابهام از مفاهیم مجمل قرآنی حاصل می­شود. صحیفه سجادیه به مثابه یکی از مهمترین منابع روایی شیعه در قالب نیایش، مضامین قرآنی پیرامون مقام رسول اکرم (ص) را به شیوه­ای دقیق تفسیر و تبیین نموده است. در این جستار با روش توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی و با استفاده از انسجام موضوعی و به‌کارگیری سیاق درون متنی، متن صحیفه و قرآن کریم پیرامون جایگاه نبوت مورد واکاوی قرار می­گیرد و به این پرسش پاسخ داده می‌شود که کارکردهای روایات صحیفه سجّادیّه در توضیح آیات قرآنی با موضوع جایگاه نبوت کدام است؟ در دسته‌بندی سه‌گانه کارکردهای تفسیری، برهان‌آوری و نیز جری و تطبیق، اهتمام امام سجاد(ع)به تفسیر آیات قرآنی مرتبط با جایگاه نبوت از بسامد بیشتری برخوردار بوده است.بازآفرینی آیات قرآنی و تصویرسازی‌های دقیق درباره جایگاه نبوت، افقی روشن از این مفهوم را برای مخاطبان در تمامی اعصار می­نمایاند.

عقیده به ناکارآمدی نظام اعتبارسنجی حدیث‌پژوهان پیشین و ابداع نظام اعتبارسنجی نوین در حلّه، سند را به عنوان مهمترین عامل در اعتبار روایات مطرح کرد. ارمغان این سبک از ارزیابی، مواجهه با چالش‌هایی بود که ناشی از محوریت ویژگی‌های راوی در اعتبارسنجی روایات بوده است. از جمله این چالش‌ها، روبرو شدن با حجم زیادی از روایات ضعیف است. این مقاله درصدد است تا تدابیر و راهکارهای محقق حلّی را در تعامل با احادیث ضعیف بررسی کند و میزان اعتماد وی را در بکارگیری این روایات بسنجد. نتیجه آنکه محقق حلّی در برخورد با روایات ضعیف، از آنجا که دغدغه اصلی وی حجیّت بوده، از راهکار «تجمیع قرائن» در اعتباربخشی به دسته‌ای از این روایات استفاده کرده و از قرائنی چون عمل اصحاب، ثقه بودن راویان، سلامت روایت از وجود معارض، موافقت با احادیث صحیحه و مطابقت با «نظر» و «اصل» استفاده کرده است. البته پس از اعتباربخشی، از این روایات نه به عنوان یک دلیل مستقل، بلکه به عنوان شاهد و گواه بهره گرفته است.

جرج طرابیشی نظریه­پرداز نواندیش معاصر با رویکردی انتقادی به دیدگاه مسلمانان، نظریه­ انحصار رسالت پیامبراکرم (ص) به ابلاغ وحی را طرح نموده، حجیّت سنت نبوی را انکار می­نماید. از دیدگاه او، مسلمانان بدون توجه به نص قرآن و مدلول­های برخاسته از آن، وظیفه­ پیامبراکرم (ص) را از ابلاغ وحی، به قانون‌گذاری بسط داده و به دنبال آن به سنت آن حضرت، حجّیت بخشیده وآن را هم‌تراز قرآن و بعضاً مقدم بر آن قرار داده­اند. پژوهش حاضر با روش کتابخانه­ای و رویکرد توصیفی‌ـ تحلیلی به تبیین ادله طرابیشی پرداخته، با نقد ادله وی و تبیین وظایف غیر ابلاغی پیامبر اکرم (ص)، حجیّت سنت قطعی­الصدور رسول­ اکرم (ص) را اثبات می‌نماید. نگاه نادرست به معنای شارعیت خدا و رسول خدا نزد مسلمانان، استناد نادرست و فهم ناقص از برخی آیات قرآن و عدم جامع‌نگری به آیات قرآن در تبیین وظایف پیامبر (ص)، مهمترین اشکالات طرابیشی در نظریه انحصار رسالت پیامبراکرم (ص) به ابلاغ وحی است.

یکی از ابزارهای صیانت حدیث از جعل و دروغ، تدقیق در سند روایات است تا افزون بر آن، به شبهه‌افکنی مخالفان مبنی بر عدم اهتمام شیعه به سند و إسناد تا قرن چهارم و پنجم، پاسخ داده شود. از این‌رو ضروری است کتب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری بررسی شود تا نمودار سیر تاریخی و مقدار کاربرد سند و إسناد در این کتاب‌ها بررسی شود. در پژوهش پیش ‌رو، نشان داده شده از 35 کتاب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری، فقط روایات دو کتاب بدون سند است (حدود 7/5 درصد) و در دو کتاب، کمتر به سند پرداخته شده (حدود 7/5 درصد) و در نُه کتاب، اکثر احادیث دارای سند می‌باشد (تقریبا 7/25 درصد) و روایات 22 کتاب (حدود 9/62 درصد) همگی سنددار هستند. بنابراین اکثر یا همه احادیث بیش از 88 درصد کتب حدیثی ـ فارغ از نوع سندها و صحیح یا ضعیف بودن آنها ـ دارای سند است. همچنین سیر تاریخی نمودار نشانگر آن است که إسناد در شیعه از اواسط سده اول مرسوم بوده و در حدود دوره زندگانی امام صادق (ع)، رشد بیشتری یافته است. سپس در حدود زمانی امامت حضرت رضا(ع) با وجود کاهشِ نسبیِ إسناد، با کاربرد سند توسط ایشان در احادیثی همچون «سلسلة الذهب» تقویت می‌شود و طولی نمی‌کشد که ذکرِ سند در کتب حدیثی، بیشتر و بهتر می‌شود تا آنجا که «قرب الاسناد» نگاشته می‌شود.

دن گیبسون با استناد به مباحث باستان‌‌شناختی، تاریخی و ادبیات پیشا اسلامی و مقایسه آن با ادبیات پسا اسلامی سعی دارد نشان دهد که قبله مسلمانان، پترا ـ مکانی در شمال غرب عربستان ـ بوده است و پس از درگیری‌های ابن زبیر با حکّام دمشق، کعبه در مکه به عنوان قبله اسلام، معرفی می‌شود. دانشمندان اسلامی نیز پس از جنگ و نابودی منابع اولیه، شروع به بازنویسی تاریخ صدر اسلام می‌کنند. تاکنون آرای گیبسون به‌طور خاص مورد ارزیابی پژوهشگران واقع نشده است. نقدهای مشترکی هم که در مورد نظریۀ هاجریسم و خاستگاه اسلام از دیدگاه دیگر خاورشناسان انجام گرفته، در زمینۀ روش تحقیق آنان است، نه محتوای شواهدی که بر مدعای خود مطرح کرده‌اند. از‌این‌رو، بررسی محتوایی شواهد گیبسون مهم تلقی می‌شود. این مقاله به نقد مهم‌ترین استنادات گیبسون در کتاب جغرافیای قرآنی وی می‌پردازد. مرکزیتِ «شهر مقدس»، جغرافیا و روابط تجاری آن، مهم‌ترین دلایلی است که وی برای مدعای خود عرضه کرده است. مقاله حاضر نشان می‌دهد که مدعای وی با داده‌های جغرافیایی، تاریخی و آیات قرآن سازگاری ندارد.

برای دستیابی به دیدگاه قرآن درباره معنویت، ناچار بایست تعریفی جامع از آن داشته باشیم؛ بویژه اگر بخواهیم این معنویت را با سایر دیدگاه‌ها بویژه با معنویت‌های نوپدید مقایسه کنیم. اگر چنین تعریفی را «فرایند جستجوی نسبتاً پایدار امر قدسی در زندگی» فرض کنیم، می‌توانیم دیدگاه قرآن را درباره خصوصیات این مفهوم بیابیم. در چنین دیدگاهی، ویژگی‌ها و مؤلفه‌های معنویت، ملازمات، بسترها و شرایط تکوین و رشد معنویت، فرایندها و عملکردهای معنوی، موانع معنویت و بالاخره پیامدهای معنویت از نگاه قرآن بیان می‌شود. مجموعه این اطلاعات را می‌توان توسعاً، نظریه قرآن درباره معنویت نامید. در این مقاله، برای رسیدن به این مجموعه اطلاعات از روش نظریه‌پردازی داده‌محور - نظریه زمینه‌ای در مطالعات اجتماعی - و تحلیل کیفی متن استفاده شده است. تمام آیات قرآن برای کدگذاری مرور شده‌اند و با کشف مقوله‌های فرعی و نسبت آن‌ها با مقوله اصلیِ معنویت، این مدل به تدریج شکل گرفته و اصلاح شده است. اگر چه اجزای این مدل به‌طور مجزا نوپدید نیستند ولی خود مدل، روش تحصیل و هدف مترتب بر آن، قابل توجه و بدیع است.