جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه امروزه با عناوین مختلف علوم انسانی، علوم اجتماعی، علوم اخلاقی یا علوم روحی می‌شناسیم سابقه‌ای تاریخی در اندیشه حکیمان مسلمان در مباحث «حکمت عملی» دارد. حکمت عملیِ پدیدآمده در دوره اسلامی، دانشی است عقلی، همراه با قانون‌ها، پایه‌ها، مفاهیم، نظریه‌ها و عناصر مورد نیاز یک دانش. حکمت عملی دوره اسلامی، دانشی است که ضمن معنا کردن حکمت عملی در پیش از دوره اسلامی جایگاه آن را در میان دیگر فضائل آشکار می‌سازد؛ به دیگر سخن، بر اساس قانون و مؤلفه‌های یک دانش، سازمان‌واره‌ای از علم را برپا می‌کند که حکمت عملی به‌منزله فضیلت تنها یکی از موضوعات آن است. این نوشتار در تلاش است تا نشان دهد آنچه امروزه تحت عنوان علوم انسانی و اجتماعی و علوم خُلقی بدان پرداخته می‌شود، درواقع پدیده‏ای است که خاستگاه آن، حکمت عملی دوره اسلامی بوده است.

کمال نهایی انسان در هر نظام فلسفی بر پایه دیگر نگرش‌های انسان‌شناختی آن تصویر می‌شود. این مقاله برپایۀ مبانی نفس‌شناختی ابن‌سینا، دیدگاه وی در کمال نهایی را تبیین و تحلیل کرده، برخی کاستی‌های آن را خاطرنشان میکند. دیدگاه ابن‌سینا در مسئله سعادت مبتنی بر دیدگاه‌های نفس‌شناختی وی است. 1. بنا بر روحانیۀ الحدوث بودن نفس، جوهر انسان، عقل مجردی است که در ارتباط با بدن جسمانی حادث می‌شود؛ 2. ابن‌سینا منکر حرکت جوهری است. در نتیجه ذات انسان نیز تغییر تدریجی ندارد. 3. ارتباط صورتهای ادراکی عقلی با نفس مدرِک، از نوع اتحاد عرض و جوهر است؛ 4. نفس عاقل هرگز با عقل فعالی که مفیض این صورتهای ادراکی است، اتحاد نمییابد. به‌اعتقاد ابنسینا، نفس با عبور از مراتب سهگانه عقل هیولانی، عقل بالملکه و عقل بالفعل، در نهایت به مرتبه عقل مستفاد می‌رسد که همه کمالات علمی از عقل فعال به وی افاضه می‌شوند. دیدگاه ابن‌سینا مستلزم آن است که ذات ابن‌سینای فیلسوف تفاوتی با ذات وی در بدو تولد نداشته باشد. اشکالات ابن‌سینا بر حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول و اتحاد نفس با عقل فعال قابل پاسخند و با پذیرش این مسائل، راه برای تکامل ذاتی نفس هموار می‌شود.

کانت در کتاب نقد عقل عملی، از اولویت عقل عملی بر نظری سخن می‌گوید. چرایی پیدایش پرسش اولویت عقل نظری و عملی نسبت به یکدیگر از یک سو ناشی از تعارضی است که میان دو عقل رخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشی از ایدۀ وحدت عقل در اندیشۀ کانت است. تعارض میان عقل نظری و عملی نیز از آنجاست که از یک سو عقل نظری امکان شناخت متعلقات نامشروط عقل را منتفی می‌داند، اما از سوی دیگر عقل عملی باور به خدا، آزادی و فناناپذیری نفس را شرط امکان اخلاق و نیز رفع تعارضی می‌داند که با طرح مفهوم خیر اعلی در ساحت این عقل پدید می‌آید. کانت، در نهایت، برای رفع این تعارض، در بیانی موجز عقل نظری را نیز در سرشت خود عملی می‌داند. در این جستار با توضیح مفهوم باور آموزه‌ای، استدلالی بر مدعای عملی بودن عقل نظری بازسازی خواهد شد.

پرسش اصلی این جستار به این قرار است: چگونه می‌توان با الهام از اقوال عرفانی ابن سینا به استنباط و استخراج نوعی اخلاق عرفانی اندیشید؟ دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: یکم. آنچه در نمط‌های پایانی اشارات در این جُستار ذکر شده است همگی در ارتباط با بیکران و پیوند با مبادی عالی شکل گرفته است و این ارتباط سالکانه با بیکران- نه صرفاً ارتباط تکوینی با بیکران که در همه یافت می‌شود- زمینة تحقق مکارم اخلاق و اخلاق متعالی را فراهم می‌کند؛ اخلاقی که به اعتبار پشتوانه‌ها و ریشه‌ها و زمینه‌های عرفانی‌اش از آن می‌توان به اخلاق عرفانی یاد کرد؛ دوم. در اخلاق، چه‌هستی، نظریه‌های اخلاقی، و مؤلفه‌ها و زمینه‌های اخلاقی مطرح است. عرفان به روایت ابن سینا، امکانات درونی‌ای دارد که بر اساس آن می‌توان دربارة موارد یادشده سخن گفت

یکی از جنبه‌های مغفول در اعتباریات عملی علامه طباطبایی، توجه به پیشینه این نظریه در میان فلاسفه است. برای بررسی این جنبه، با استخراج مولفه‌های این نظریه از دیدگاه علامه و جستجوی آنها در آثار ابن‌سینا، می‌توان به پیشینه این نظریه در آثار ابن‌سینا پی‌برد. مفاهیم و گزاره‌های اعتباری علامه را می‌توان با مفاهیم و گزاره‌های غیر‌حقیقی از نظر ابن سینا مشابه دانست که شامل مفاهیم و قضایای مشهوری جدلی، مقبول خطابی و خیالی شعری هستند. اشتراکات اعتباریات علامه و مفاهیم و گزاره‌های غیر حقیقی به این شرحند: بر اساس نیازهای انسان اعتبار شده‌اند، کاشف از واقع نیستند و بدون نفس‌الامرند، خودشان موجب تکامل انسان نیستند، تنها موجب انگیزش انسان برای انجام فعلند، بر اساس جعل مفاهیم حقیقی برای اشیاء دیگر شکل می‌گیرند و به همین سبب منشأ حقیقی دارند و در نهایت اینکه آنها را عقل عملی، واهمه و متخیله جعل می‌کنند نه عقل نظری.

دست‌اندازی جدّیِ انسان به محیط‌زیست، بعد از جنگ جهانی دوم شروع شد. از آن زمان نقش انسان به‌عنوان خلیفة خدا بر زمین، جای خود را به سیطره بر طبیعت و برقراری رابطه‌ای ابزارمآبانه با آن داد. تا آن‌جا که با شروع تمدن «مدرن» و ادامة دورة روشنگری و تحولات برخاسته از رنسانس، به‌تدریج دستکاری انسان در تغییرات ژنتیکی موجودات زنده نیز آغاز شد. به نظر می‌آید که بهترین روش برای حل‌وفصل عقلانی چالش‌های زیست‌محیطی موجود، به‌رسمیت‌شناختن توأمان سه رکن «اخلاق، دین، و علم» است. آنچه مقالة حاضر بدان می‌پردازد اهمیت عنصر «دین» در حفظ طبیعت در جامعه سنتی، و اهمیت عنصر «اخلاق» در عصر روشنگری است. به‌قول کانت، انسان باید از نابالغی خود که طبیعت ثانی‌اش شده است، دست بردارد، به قصور خود واقف شود و بدون تقلید یا هدایت دیگری، دلیرانه و «خودآئین» جرأت خردورزی در محیط ‌پیرامونی خود داشته باشد. شعار روشنگری این است: «جرأت اندیشیدن داشته باش».

ابن‌سینا یکی از چهره‌های پرفروغ علمی است که بسی بیش‌تر از قرن خود زیست، عمری کوتاه داشت(۳۷۰ ـ ۴۲۸هـ) اما تبحر او در علوم گوناگون و ارائه آثار متنوع از موسیقی و ریاضیات تا قانون در طب و الهیات و منطق و طبیعات و... همگی وجه تسلط وی بر حکمت نظری و علوم مختلف را نشان می‌دهد، اما این حکیم در قلمرو حکمت عملی نیز نظریاتی بدیع داشته است، آنجا که در کتاب نفیس اشارات و تنبیهات، در فصول آخر به بحث سعادت و بهجت و مقام عارفان می‌پردازد، هم تفکر عمیق وی را در این عرصه نشان می‌دهد و هم روح منزه او را در این ساحت نمایان می‌کند. از طرف دیگر او صرفاً فیلسوفی بنشسته در عزلت خویش و زندگی با کاوش‌های نظری نبود، بلکه در سیاست، دستی داشت و در دربار سلاطین زمان، اکثراً به جهت نیاز آنان به طبابتاو در امر وزارت، حضور یافت.

سهروردی با طرح نظام نوری در بسیاری از مسائل فلسفی از جمله مباحث عمل تحول آفریده است. دیدگاه او درباره تعداد مبادی و فرآیند عمل مشابه سایر فلاسفه مسلمان است ولی براساس تأثیرات نظام نوری برسایر مباحث عمل می توان نظریه او را متفاوت دانست. ضرورت وجود علم حضوری به خود، بدن، قوای بدن و عمل، امکان انجام افعال متعدد با قوت یافتن نفس، حفظ صور ادراکی در نفس فلکی، معرفی بدن مثالی و کنش در عالم مثال، جلوه گری نور در بدن و ظهور قوای مختلف، نگاه متفاوت به روح بخاری و تأثّر آن از اشراقات نوری، شوق و ارتباط آن با ظهور و کیفیت نور، ضرورت شوق به عالم نور و راه رسیدن به آن، تبیین برخی افعال بر اساس اشراقات نوری، نورانی یا ظلمانی شدن جامعه به تبع عمل حاکمان و هیأت ظلمانی بودن عمل از تأثیرات نظام نوری شیخ اشراق بر مباحث مربوط به عمل است.

بررسی دیدگاههای مختلف در بحث از حکمت عملی، پرده از نزاعی برمی‎دارد که ناظر به جایگاه عقل است. این نزاع با پرسش از حاکم و یا کاشف بودن عقل شکل می‎گیرد. با طرح این پرسش در اندیشه اسلامی و بررسی سخنان ذکر شده، مشخص می‎شود که از یک‎سو ابهامات و از سوی دیگری شواهد متعددی در نسبت با هر دو جایگاه (کشف و حکم) می‎توان یافت، نگارنده، به عنوان نتیجه این سخن را در پایان مطرح می‎کند که جایگاه عقل «حکم در ضمن کشف» است. تبیین این مطلب، به این صورت است که عقل با گذراندن مراحل حکمت نظری، جنبۀ کاشف بودن عقل به فعلیت می‎رسد؛ اما بعد از گذراندن مراحل نظری، عقل، قدرت بر قانون‎گذاری و حکم در نسبت با شئون انسانی پیدا می‎کند و او در پرتو کشف واقع، می‎تواند به عنوان حاکم در حکمت عملی قانون‎گذار باشد.