جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی رابطۀ میان گزاره‌های توصیفی و هنجاری از مسائل شناخته‌شده در فلسفه است. در سنت علمی مسلمانان، منطق‌دانان، اهل بلاغت و اصحاب علم اصول در باب طبیعت این گزاره‌ها بیشتر بحث کرده‌اند. آن‌ها عموماً پذیرفته‌اند تنها گزاره‌های توصیفی صدق و کذب‌پذیر بوده و طبیعتی بازنمودی دارند. از نظر آن‌ها گزاره‌های هنجاری قابلیت اتّصاف به صدق و کذب را ندارند و به تبع، برقراری رابطۀ استنتاجی میان این دو دسته از گزاره‌ها بی‌معناست. در نوشتۀ پیش رو، تلاش نویسنده دفاع از سه مدعا است: اول آنکه گزاره‌های هنجاری نیز صدق و کذب‌پذیر و دارای طبیعی بازنمودی هستند، دوّم آنکه استنتاج هست از باید و باید از هست (استنتاج متقابل گزاره‌های توصیفی و هنجاری از یکدیگر) محظور منطقی ندارد و سوّم آنکه توجه به گزاره‌های هنجاری و استنتاج گزاره‌های توصیفی از آن‌ها در علم اجتماعی اهمیت بیشتری می‌یابد. در انتهای مقاله، نمونه‌هایی از استنتاج‌ها در علم اجتماعی ارائه شده است.

زبان امری اجتماعی است یا فطری؟ دو حیثیت «قراردادی‌بودن» و «قاعده‌مندی» از اساسی‌ترین حیثیت‌های زبان هستند. قراردادی بودن ریشه در هویت اجتماعی زبان دارد اما منشأ قاعده‌مندی را در سرشت انسان‌ها دانسته‌اند. اگر بخواهیم برای زبان به عنوان نظامی برای مفاهمه و ارتباطات هم منشأ فطری و هم منشأ محیطی قائل باشیم، این دو چگونه با یکدیگر تعامل خواهند نمود؟ این مقاله تلاشی برای پاسخ به این پرسش در چارچوب میراث عقلی حکمای مسلمان است. برای این مقصود، پس از استخراج دلالت‌های مبحث الفاظ در علم اصول فقه بر هویت اجتماعی نظام‌های زبانی؛ در بخش دوم مقاله نشان داده می‌شود که خاستگاه زبان از منظر نفس‌شناختی ریشه در اراده و عقل عملی انسان دارد. بر اساس این بحث در نتیجه‌گیری با نقش اراده و نظام زبان اجتماعی در استعمال زبان بازخوانی می‌شود.

شناخت تمایز علوم از یکدیگر اغلب به یکی از شناخت های موضوعی، روشی، مسائلی و غایی ارجاع می یابد.با این حال تمایز علوم در موضوعات دارای اعتبار بیشتری است. جهان بینی اسلامی با رویکرد تعالی گرایانه و توجه به ابعاد مادی و معنوی انسان و نگرش فراطبیعی به حقیقت انسان؛ افعال و انفعالات وی را بر پایه انگیزه ها و نیات که معانی نهفته در ورای رفتار آدمی است، مورد مطالعه قرار می دهد و در عین حال از ساختار مادی رفتار نیز غافل نیست. از اینرو موضوع علوم انسانی_اسلامی را می توان افعال و انفعالات انسان متعالی در نظر گرفت که از روش شناسی خاصی بهره می گیرد و از عقل و شهود و تجربه در کنار داده های وحیانی برای فهم این امور بهره می گیرد.

علم شناختی، علم ذهن است و شناخت را، در تمام گستره‌اش، به‌سان فرایندی ذهنی-مغزی بررسی می‌کند. علوم اجتماعی شناختی از برخورد، تعامل و تلفیق علوم اجتماعی و علوم شناختی حاصل می‌آیند و امید می‌رود فهم و تبیین ژرف‌تر و کارآمدتری از پدیده‌های اجتماعی به دست دهند. این نوشتار چهار رویکرد را در خصوص چیستی و چگونگی این تلفیق بررسیده است: «ابتنای تبیینی»، «متحدسازی نظری»، «محدودیت‌ها» و «تکمیلی». برخی محققان رویکردهای «ابتنای تبیینی» و «محدودیت‌ها» را برای شکل‌گیری علم اجتماعی شناختی کارآمدتر و دارای چشم‌انداز روشن‌تر دانسته‌اند. نگارنده اما با رویکرد «تکمیلی» همراه شده است. بر این اساس علم اجتماعی شناختی محصول رویکردی بینارشته‌ای نیست، بلکه امتداد و ارتقای علم اجتماعی و علم شناختی است و موضوع و روش ویژه‌ای دارد. امر اجتماعی هرگز فاقد جنبۀ شناختی نبوده است، اما علوم شناختی جدید بررسی این جنبه را بیش از پیش دست‌یاب ساخته‌اند.

اقتصاددانان رفتاری در راستای نقد بر انسان اقتصادی منفعت‌طلب بر نسل جدیدی از انسان اقتصادی با تمرکز بر مقابله به‌مثل تکیه می‌کنند. مقاله حاضر با استفاده از نظریه حرکت جوهری اشتدادی نفس ملاصدرا، الگویی برای مراتب اشتدادی نفس در سیر صعودی خود، شامل چهار مرتبه نباتی، حیوانی، انسانی و ملکی ارائه و ارتباط آنها با یکدیگر را تبیین می‌کند. انسان اقتصادی رایج بر مرتبه حیوانی و انسان دیگرخواه یا مقابله به‌مثل کننده اقتصاد رفتاری بر مرتبه انسانی الگو قابل تطبیق است و هر دو طی توسعه اقتصادی غرب حاصل شده‌اند. دلالت مهم الگو آن است که نسل‌های انسان اقتصادی منحصر به این دو نبوده و انسان اقتصادی بعدی، یا homo Islamicus، که با تبعیت از دین و مجاهده با نفس حاصل می‌شود می‌تواند نسل جدید انسان علوم اجتماعیِ اسلامی باشد.

در این مقاله، تلاش شده است که مبای انسان‌شناسانۀ نگاه علامه سیّدمحمّدحسین طباطبایی به منطق هویّتیِ جامعۀ اسلامی، صورت‌بندی و روایت شوند. به‌بیان‌دیگر، جامعۀ اسلامی، یک منطق هویتّی خاص دارد که برآمده از بنیان‌های انسان‌شناختی آن است و در تناسب و تناظر با آن شکل گرفته است. پس هدف این است که خاستگاه‌های انسان‌شناختی‌ای که بر سازوکار هویّتی‌ جامعۀ اسلامی، حاکم هستند آشکار شوند. برای این منظور، به مطالعۀ کتابخانه‌ای رو آورده شده و مقوله‌های برآمده از آثار ایشان در چهارچوب روش تحلیل محتوای کیفی، بررسی شده‌اند. در لایۀ منطق هویّتی جامعۀ اسلامی در عرصۀ درونی، این مقوله‌ها که مبادی انسان‌شناسانه هستند شناسایی شدند: «تعاون مؤمنانه»، «فزایندگی علم و عمل»، «مداخلۀ جغرافیایی» و «دولت‌‌مندی دیانت». در لایۀ منطق هویّتی جامعۀ اسلامی در عرصۀ بیرونی نیز این مقوله‌ها به عنوان مبادی انسان‌شناسانه به دست آمدند: «مجتمع واحد جهانی» و «تمایزطلبی معنایی».

یکی از جریان‌های منتقد علوم انسانی اسلامی در کشور، طرفداران علم‌شناسی پوپری، یا همان عقلانیت نقاد هستند که به استناد واقعیتی مستقل از ذهن، زبان و قراردادهای آدمیان، به عنوان داور نهایی فرضیه‌های علمی، علم دینی به معنای عام و در نتیجه علوم انسانی اسلامی به معنای خاص را ناممکن معرفی می‌کنند. در این مقاله با تکیه بر آراء علی پایا به عنوان برجسته‌ترین چهره این جریان در کشور، نشان داده می‌شود که نه تنها ادله یاد شده از اثبات امتناع علم دینی ناتوان است، بلکه مبتنی بر روش حدس‌ها و ابطال‌ها (در هر دو حالتی که فرضیه دینی در آزمون تقویت یا ابطال می‌شود) و روش تحلیل موقعیت به عنوان روش‌شناسی‌های پیشنهادی عقلانیت نقاد، می‌توان امکان علم دینی را اثبات کرد.

آیا انسان شناسی مدخل مناسبی برای ورود به مطالعات علوم انسانی است؟ برای پاسخ به این سوال به بحثی در مورد هستی شناسی جامعه می پردازیم . فرد و جامعه از طریق ربط با یکدیگر جامعه را تشکیل می دهند. با توجه به این که نوع روابط اجتماعی است که به افراد هویت می بخشد و کل نیز در ربط با زمینۀ یا نظام های مافوق هویت می یابد، نوعی ارتباط متقابل بین فرد و جمع و رابطه بر قرار است که به آن تقوم می گوئیم: افراد در ربط تعیّن می یابند، ربط دارای جهت است، جهت را جمع با توجه به نقشی که در نظام مافوق بازی می کند معین می کند. نمی توان هیچ کدام را بدون توجه به دیگران شناخت. بنابراین اگر بخواهیم مطالعات علوم انسانی را از انسان شناسی شروع کنیم چنین راه ورودی به بحث می تواند گمراه کننده باشد.

فناوری نرم رابطه تنگاتنگی با سازمان‌ دارد. نسبت مداخلات مدیریتی و پیدایش سازمان نسبت تضایفی است. مدیریت و سازمان نوعی فناوری نرم تلقی می گردند. از طرفی دیگر، ادراکات اعتباری فرض‌هایی هستند که ذهن به منظور رفع احتیاجات حیاتی، آنها را ساخته و جنبه اعتباری دارند. جامعه پیچیده امروز نیازمند اعتباریات بیشتری می‌باشد. باور به مساوقت فناوری نرم و اعتباریات، ارشاد به موضوع مهمی در تبیین مدیریت اسلامی است. انحصار در کاربردی بودن این دو مفهوم مساوق هم و عطف و سنجش کاربردها به اهداف تاثیر پذیر از جهان های ارزشی راه کم هزینه تری برای تبیین مدیریت اسلامی می باشد. از آنجا که موضوع مورد مطالعه، فلسفی است. لازمه چنین موضوعی استفاده از روش منطقی-برهانی است. با بیان ویژگی‌ها و مصادیق مشترک دو مفهوم اعتباری و فناوری، به نظر می‌رسد می‌توان به تطابق و تساوق آن دو حکم نمود و از آن پس به لوازم و فروعات آن پرداخت.