جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صوفیان مسلمان سنت خود را میراث اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) می‌دانند و ایشان را به عنوان مشایخ اعظم و بانیان طریقت خویش می‌شمارند. با این حال چون تصوف در بستری غیر شیعی ظهور یافت و بالید، با مذهب اهل تسنن شناخته شده است. به نظر می‌رسد شناخت این دوگانگی در باور متصوفه -یعنی پایبندی به شریعت سنی و اصالت شیعی- موضوعی اساسی برای فهم اندیشۀ صوفیانه باشد؛ لذا، این تحقیق در پی پاسخگویی به دو مسئله است: نخست آن‌که رویکرد عاطفی-اعتقادی متصوفه به اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) و گفتار ایشان در متون عرفانی فارسی تا پایان قرن نهم چگونه است؟ و دیگر آنکه گرایش و ارادت به اهل بیت(ع) در میان متصوفه چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر که به روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای فراهم آمده است، اثبات می‌کند که تصوف، سیری تکاملی دارد که از مواجهۀ خنثی با معصوم(ع) و همسان‌پنداری امام(ع) با دیگران و سپس تفضیل اندک اهل بیت(ع) آغاز می‌شود و به‌تدریج به نقطۀ اوج ارادتمندی و مهرورزی به ایشان و نهایتا به تشیع می‌رسد.

بنی‌عباس از طریق نفوذ در شبکه داعیان هاشمی و کیسانی و درنهایت به‌دست‌گرفتن امور در خراسان، به دستیاری نظامیِ ابومسلم خراسانی شورش‌هایی راه‌اندازی کردند که منجر به تضعیف و درنهایت سقوط بنی‌امیه شد. در این راستا گروهی از نیروهای نظامی ابومسلم مشهور به «راوندیه» کمک شایانی به عباسیان انجام دادند. البته بعد از رسیدن عباسیان به قدرت، یک پشتوانه ایدئولوژیکی برای توجیه انتقال امامت و رهبری از هاشمیان به عباسیان، ضروری بود که در این جهت نیز راوندیان به کمک آمدند و روند انتقال امامت از محمد حنفیه به ابراهیم امام و از وی به عباسیان را تسریع بخشیدند؛ درنهایت با دیدگاه‌های خاص خود، امامت را به طریق وراثت از پیامبر(ص) به عبدالله بن عباس ترسیم نمودند. بر اساس منابع تاریخی، حتی برخی راوندیان که به غلات مشهور و از عقاید تندی برخوردار بودند و منصور عباسی را خدای خویش می‌دانستند، بعد از واقعه هاشمیه نیز همچنان در کنار منصور عباسی حضور داشته‌اند که این امر اهمیت راوندیان در نظر خلفای عباسی را نمایان می‌کند. این پژوهش که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است نشان می‌دهد راوندیان هم در قیام سیفی هم در ارائه نظریات عقیدتی، اولاً در انتقال قدرت به عباسیان و ثانیاً در تثبیت آن نقش پُراهمیتی را ایفا کرده‌اند

یکی از ارکان طریقت بکتاشیه چهار درب معنوی است. چهار درب معنوی که عبارت است از شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت در دیوان یونس امره در جایگاه یکی از پیشگامان ادبیات بکتاشیه جایگاه ویژه‌ای دارد. بیان ساده و عمیق یونس امره همراه با نفوذ معنوی و رواج اشعارش در تکیه‌‌های بکتاشی، نویسنده را بر آن داشت تا در مقاله حاضر به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی به بررسی چهار درب معنوی بکتاشیه از نظر یونس امره بپردازد. وی وصول به غایت تصوف را منوط به گذر از این چهار درب معنوی بکتاشی کرده است. یونس امره شریعت را درب قانونی و قالبی برای حقیقت می‌داند. از نظر وی طریقت، داشتن پیوند عمیق با مرشد کامل و درب معرفت، مقام قلب و عشق است. او درب حقیقت را وصول به عالی‌ترین مرتبه انسان و درک توحید ناب می‌داند.

‌در این پژوهش با تمرکز بر موضوع عقلانیت اخلاقی، آرای ‌ابن‌تیمیه و ملاصدرا در این موضوع تحلیل و بررسی می‌شود. با قبول عقلانیت اخلاقی در جایگاه رویکردی که افزون بر مبنای عقلانی، به سازگاری عمل ـ نتیجه باور دارد، می‌توان اندیشۀ دو متفکر را این‌گونه تفکیک کرد: الف) ابن‌تیمیه با قبول وابستگی تام اخلاق به شریعت در مسیر نظریۀ موسوم به امر الهی (حُسن و قبح شرعی) گام برمی‌دارد و در حوزۀ عمل اخلاقی هم نوعی از تکلیف‌گرایی شریعت‌محور را توسعه بخشیده است. ب) ملاصدرا با تکیه بر تمایز مفهومی و این‌همانی مصداقی دین و اخلاق، رویکرد موسوم به نظریۀ قانون طبیعی (حُسن و قبح عقلی) را مرجح می‌داند و در حوزۀ عمل اخلاقی هم به رویکرد فضیلت‌گرایانه متمایل شده است. با این وصف و در مقام داوری به نظر می‌رسد رویکرد ملاصدرا از حیث توجه به ارزش و استقلال عقلانی حیات اخلاقی و همچنین از حیث توجه به ابعاد زیستی ـ تجربی اخلاق در برابر آنچه ابن‌تیمیه عرضه کرده است، برتری نمایانی دارد

امروزه مداخله کیفری در حوزه حقوق خصوصی اجتناب‌ناپذیر است. با وجود دیدگاه مخالفان، قانون‌گذار ایران صرف اعمال محدودیت اراده اشخاص را کافی نمی‌داند و با وضع ضمانت اجرای کیفری، در حفظ منافع عمومی کوشیده است. مداخله کیفری در روابط قراردادی متعاقدین یا با هدف الزام شخص به رعایت تشریفات قانونی ازپیش‌تعیین‌شده یا با هدف منع از تحقق برخی از اعمال حقوقی مانند انعقاد قرارداد به انگیزۀ فرار از دین صورت می‌گیرد. با این وجود مداخله کیفری در روابط خصوصی اشخاص با توجه به اصل آزادی و حاکمیت اراده محدود است و تعیین ضمانت اجرای کیفری می‌بایست در جایگاه آخرین حربه استفاده شود؛ بنابراین به‌کارگیری ابزار کیفر در این حوزه، خلاف اصل است و اعمال آن محتاج دلیل و توجیه است. برای نیل به هدف موردنظر، این پژوهش درصدد است مبانی جرم‌انگاری اعمال حقوقی را با روش تحلیلی ـ توصیفی استخراج، توضیح و تبیین کند. یافته‌های این تحقیق آن است که قواعد حفظ نظام و قاعده لاضرر و اصل مصلحت و ضرورت را می‌توان در جایگاه مبانی نقلی و عقلی نام برد و بر این اساس جرم‌انگاری اعمال حقوقی را توجیه کرد.

بی‌تردید تمدن اسلامی عصر عباسیان را می‌توان یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی نامید که برخاسته از عواملی بود که مذهب معتزله با ترویج عقل‌گرایی در مباحث علمی نقش مهم و سازنده‌ای در آن ایفا کرد. این نوشتار بر اساس روش توصیفیـ تحلیلی، نخست از رابطه معتزله و حکومت عباسیان و نفوذ متکلمان معتزلی در دربار عباسی و برخورداری از قدرت سیاسی خلفا سخن می‌گوید؛ سپس زمینه‌های عقل‌گرایی معتزلیان را بیان می‌کند و با عوامل اثرگذاری معتزله در شکوفایی و توسعه تمدن اسلامی عصر عباسی کلام را ادامه می‌دهد و آنها را در مناظرات علمی، تعامل با اندیشمندان غیرمسلمان، ایجاد و توسعه مراکز علمی و فرهنگی و تدوین و توسعه جایگاه عقل در کلام اسلامی می‌شمارد که در ترویج عقل استدلالی در جامعه اسلامی دوره عباسی نقش‌آفرینی کردند و شکوفایی و توسعه تمدن آن دوران را با ترویج عقل‌گرایی به ارمغان آوردند.

از مباحث چالش‌برانگیز جهان اسلام حکم به تکفیر کسانی است که به سب صحابه می‌پردازند. در نگاه قائلین به تکفیر هر مسلمانی که صحابه پیامبر (ص) را سب کند، از دین اسلام خارج شده است. در مقابل برخی معتقدند اگرچه سب صحابه امری حرام است؛ اما ارتکاب این حرام کفر فرد سب‌کننده را در پی ندارد. ازآنجاکه سب صحابه و تکفیر ناشی از آن دستاویزی برای کشتار مسلمانان قرار گرفته است، پرداختن به این مهم امری ضروری به نظر می‌رسد؛ از این‌رو سؤال شایسته تحقیق آن است که آیا سب صحابه پیامبر (ص) موجب خروج از دین اسلام است؟ در این نوشتار که با روش تحلیلی ـ انتقادی و با استفاده از منابع اهل سنت سامان یافته است، مستندات قائلین به تکفیر مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. نتایج بیان از آن است که سب صحابه گرچه عملی حرام است؛ اما موجب خروج از دین اسلام نیست

یکی از مسائلی که درباره صفات الهی بین سلفیه و متکلمان اختلاف است، تفسیر آیات صفات به معانی کیفی است. متکلمان چنین تفسیری را منافی با تنزیه خداوند متعال می‎دانند، در مقابل سلفیان با تمسک به برخی تفاسیر علمای سلف، تأکید بر اثبات چنین معانی در تفسیر آیات صفات شده‎اند. از جمله دلایل سلفیان تفسیر مالک بر آیه استواء است. آنان با تمسک به برخی از تفسیرهای منسوب به مالک از آیه استواء، ادّعا کردند که مالک بن انس، معتقد به اثبات کیفیت بر خداوند متعال است؛ بر این اساس می‎توان استوای خداوند بر عرش را به معنای علو و استقرار تفسیر کرد. با پژوهش حدیثی که در ده طریق تفسیری منسوب به مالک در آیه استواء صورت گرفت، مشخص گردید که عبارت مورد تمسک سلفیان از ناحیه سند و دلالت با مناقشاتی همراه است و تنها دو طریق از اعتبار سندی برخوردار است که در ناحیه دلالی حاکی از آن است که مالک در تفسیر آیه استواء، در عین آن که تفسیر آیه را به خداوند تفویض کرده، درصدد تنزیه خداوند از معانی کیفی نیز بوده است.

دیدگاه‌های جدید دربارۀ موضوعات اجتماعیِ جوامع ‌اسلامی و مرتبط با میراث میان جریان‌های عقل‌گرای جهان عرب نشان از تجددگرایی به الهیات سنتی است. حسن حنفی از جمله اندیشمندان معاصر عرب است که با تفکر فلسفی به این موضوع نگریسته است و تلاش نموده است تا میان میراث موجود و دیدگاه‌های عصری و الهیات‌های جدید ارتباط برقرار نماید و مبانی الهیات معاصر را پایه‌ریزی کند. روش این پروژه تمدنی ـ نومعتزلی و به دنبال هویت‌بخشی و ایجاد هژمونی در گفتمان الهیاتی است. الهیات سنتی و جدید دو رویکردی است که تا اندازه‌ای مبانی آن را می‌توان در تفکرات حنفی مشاهد نمود. وی به دنبال روشن‌نمودن کوتاهی‌های الهیات سنتی در ابعاد ساختارهای اجتماعی، نگاه معاصر، آینده، کوتاهی‌های گفتاری و زبانی است. در مقابل تلاش دارد با استفاده از مبانی اصلی الهیاتی، نگرشی جدید با توجه به مبانی گفتمانی پدید آورد. الهیات سنتی، الهیاتی ماورایی و متناسب با آغاز تمدن اسلامی دانسته شده است و به دنبال تبدیل این الهیات به الهیاتی قابل فهم برای این دوران و متناسب با ایجاد تمدن‌ نوین ‌اسلامی است. این ‌پژوهش با توجه به مبانی و خاستگاه‌های الهیاتی و با روش تحلیل گفتمانی و بهره‌بردن از دیرینه‌شناسی و تبار‌شناسی نیچه ـ فوکویی و توجه به رویکردهای ساختارگرا، برساخت‌گرایی ـ نیز پدیدارشناسی حنفی ـ بررسی شده است

تفسیر و تحلیل آیات «اظهار دین» از پربحث‌ترین آیاتی است که در عرصه رهبری آینده عالم و اندیشه «مهدی موعود» مطرح است و نه‌تنها مفسران قرآن، که مذاهب فقهی نیز با رویکرد خاصی این آیات را تبیین نموده‌اند. از این‌رو پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تطبیقی تفسیر «آیات اظهار» بر اساس تفاسیر مفسران امامیه و اباضیه با تکیه بر احادیث مورد اتفاق نبوی و علوی می‌پردازد و دلالت آیات فوق را بر پایان تاریخ از دیدگاه دو گرایش امامیه و اباضیه بررسی می‌کند. این نوشتار نتیجه گرفته است که اندیشه مهدویت در اباضیه با توجه به نوع نگاه و تقسیم‌بندی خاص آنها از مسئله امامت، اعتقادی به مهدی موعود و منجی آخرالزمانی ندارند و تا مرحله انکار آن نیز پیش رفته‌اند؛ اما مفسران امامیه بر تعیین وعده خداوند به عصر ظهور تأکید دارند. با توجه به معنای لغوی واژه «اظهار» و دیگر دلایل عقلی ـ نقلی، غلبه نهایی و کامل و همه‌جانبۀ دین اسلام بر سایر ادیان غلبه جسمانی و منحصر به عصر ظهور، به دست حضرت مهدی (عج) از اهل‌بیت (ع) است که با قرآن پیوندی ویژه دارد. تفسیر آیات فوق با بهره‌گیری از احادیث معصومین(ع) منجر به تفسیری معقول می‌شود.