جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«زمان» از مهمترین ویژگیهای عالم ماده است که شناخت حقیقت آن همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. سادگی ظاهری فهم زمان و مشکل بودن تبیین آن، موجب اختلاف بين فلاسفه در تعریف آن شده است. فلاسفۀ اسلامی نیز در اینباره اختلاف‌نظر دارند که ریشۀ این اختلاف، به تعاریف متفاوت افلاطون و ارسطو از زمان برمیگردد. افلاطون زمان را جوهری قائم به نفس و ذاتاً مستقل تعریف کرده که صورت تفصیلی عالم مُثل است. از نظر ارسطو نيز زمان، عدد حرکت از جنبه تقدّم و تأخری است که با هم جمع نمیشوند. فلاسفة اسلامی با حکم به تباین این دو تعریف، معمولاً متمایل به یکی از این‌دو تعریف بوده و سعی کرده‎اند به تشکیکهای دیدگاه مختار خود پاسخ دهند و اتقان تعریف مقابل را نفی نمایند. فیلسوفانی مانند ابن‎رشد، ابن‌سینا و سهروردی به تعریف ارسطو و در مقابل، زکریای رازی و فخر رازی به تعریف افلاطون از زمان گرایش داشته‎اند. اما تلاش برای متقابل نشان دادن تعاریف افلاطونی و ارسطویی از زمان موجّه نیست، زیرا از نظر هر دو فیلسوف، اگرچه زمان متفاوت از حرکت است، اما وجود آنها از هم جدايي‌ناپذير است، بطوریکه فهم هر یک وابسته به فهم دیگری است. بر همين اساس، هدف نوشتار حاضر اينست که اولاً، با تبیین نظر افلاطون روشن سازد که نظر وی با نظر ارسطو در تقابل نیست و ثانیاً، تأثیر دیدگاه آنها میان فلاسفۀ مسلمان را نشان دهد.

فارابی، فیلسوف شهیر ایرانی، یکی از شخصیتهای محوری حکمت مشاء در قلمرو اسلامی است که گسترۀ افکار وی پس از حیاتش، از مرزهای اسلامی در سه قارۀ آسیا، اروپا و آفریقا گذر کرده و اندیشمندان و حوزه‌های علمی ادیان یهودی و مسیحی و سرزمینهای غیراسلامی را نیز تحت تأثیر قرار داد. از این میان، اندیشه‌های فارابی و دو شخصیت محوری دیگر این جریان، یعنی ابن‌سینا و ابن‌رشد، تأثیری انکارناپذیر بر نهادهای علمی عالی قرون سیزدهم تا پانزدهم میلادی اروپا گذاشته‌اند تا آنجا که نمیتوان بدون توجه به این نقش در هویتبخشی به دانشگاههای اولیۀ اروپایی، بویژه دانشگاه پاریس و فرایند تأسیس دانشکدۀ فلسفه در جریان نزاع دو دانشکدۀ الهیات و صناعت، خوانشی مبتنی بر واقعیت از دلایل شکلگیری و توسعۀ دانشگاههای اولیۀ اروپایی بدست داد. این نوشتار بکمک اسناد و گزارشهای معتبر تاریخی، این فرایند اثرگذاری را توضیح خواهد داد. همچنین این خوانش، یکی از مسیرهای انتقال فرهنگ و اندیشۀ فلسفی مسلمانها به کشورهای اروپایی و نحوۀ شکلگیری نهاد دانشگاه در آن دوران را بصورت انضمامی بتصویر میکشد.

مهمترین روش تفسیر قرآن در بنگلادش، روش تفسیر علمی است که از دیرباز مورد توجه علما و مفسران آن دیار بوده است. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی تلاش شده است آسیب‌های این روش تفسیری در بنگلادش مورد نقد و بررسی قرار بگیرد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که تفاسیر علمی قرآن در بنگلادش با وجود نکات مثبت و امتیازات فراوان، دارای نکات ضعف و آسیب نیز هستند. این آسیب‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد که عبارتند از آسیب‌های مبنایی و آسیب‌های روشی. مهمترین آسیب‌های مبنایی تفاسیر علمی بنگلادش عبارتند از: توجیهات مادی برای امور خارق‌العاده، مخالفت با اصول عقلایی محاوره، استناد به فرضیات علمی، اعتقاد به وجود همه علوم در قرآن، غفلت از امور عبادی و معنوی و عدم رعایت قواعد لغت قرآن؛ اما آسیب‌های روشی عبارتند از: بی‌توجهی به دلالت آیه، عدم جمع‌آوری همه آیات مربوط به یک موضوع، دورشدن از هدف اصلی قرآن، تحمیل نظریات بر قرآن، استفاده از مطالب نامعتبر و استفاده از پیش‌فرض‌های نادرست. چون این آسیب‌ها به‌خاطر بی‌توجهی به شرایط و ضوابط تفسیر صحیح قرآن رخ داده است، لذا لازم است تفسیر علمی توسط مفسر دارای شرایط و با رعایت ضوابط تفسیر علمی صورت بگیرد.

امروزه خطر سلاح‌های کشتارجمعی بشر را تهدید می‌کند. نبود قانون مصوب در ممنوعیت استفاده ازاین‌گونه سلاح‌ها فعالان حقوق بین‌الملل را بر آن داشته است تا راه چاره‌ای بیابند. در این مقاله با روش‌شناسی مقایسه‌ای به توصیف و تحلیل دو دیدگاه قرآن و حقوق بین‌الملل در خصوص نظریه منع استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی می‌پردازیم. از مقایسه این دو دیدگاه درمی‌یابیم که قاعده منع اعتداء در مکتب قرآن و قاعده منع تجاوز در حقوق بین‌الملل به‌عنوان یکی از بهترین ادله در ممنوعیت استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی شناخته شده‌اند. منع توسل به زور کشورها را ملزم می‌دارد که از هیچ‌گونه سلاحی بر علیه دیگران استفاده نکنند. در مقام دفاع مشروع نیز رعایت تناسب و ضرورت الزامی است. حال‌آنکه با استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی رعایت این دو ممکن نیست. قرآن و حقوق بین‌الملل عرفی در ممنوعیت استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی در مقام دفاع مشروع هم‌نظر هستند؛ اما در حقوق بین‌الملل همان‌طور که دیوان بین‌المللی دادگستری بیان می‌کند نمی‌توان مانع استفاده از سلاح هسته‌ای توسط کشوری شد که بقایش در گرو استفاده از آن است؛ اما دیدگاه قرآن و فقه اسلامی استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی را حتی در چنین شرایطی نیز جایز نمی‌داند.

ازجمله ایرادهایی که شبهه‌افکنان درباره قرآن مطرح کرده‌اند، وجود تعارض‌های ادبیاتی در این کتاب آسمانی است. بر همین اساس نویسنده کتاب «نقد قرآن» در فصل خطاهای نوشتاری قرآن، دیدگاه ناسازگاری آیات با دانش ادبیات را ارائه کرده است. فراوانی این موارد از سویی و پاسخ‌های قابل‌نقدی که داده شده از سوی دیگر، ضرورت بحث از چرایی طرح شبهات و نقد بنیادین آنها را نشان می‌دهد. به همین منظور، در این مقاله بررسی و چرایی طرح شبهات واکاوی و استقصا شد و سه علت به‌دست آمد که عبارتند از: 1. پیش‌فرض‌های نادرست نویسنده درباره سنجه‌بودن قواعد و فصاحت و بلاغت قرآن کریم؛ 2. ضعف دانشی در قواعد ادبی و ظرافت‌های زبان عربی؛ 3. وجود اندیشه‌های تخریبی و غرض‌ورزی در طرح شبهات. نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد قرآن کریم به‌عنوان فصیح‌ترین سخن عرب، سنجه برای قواعد است و عرب از آغاز نزول تا به امروز به فصاحت و بلاغت آن اعتراف دارد. قضاوت ادبی درباره آیات قرآن نیز در گرو تسلّط بر قواعد و آگاهی از ظرافت‌های زبان عرب بوده و با دانش ادبی اندک، صلاحیت برای این کار وجود ندارد. افزون بر این ـ به استناد شواهد ـ نویسنده تعهدی نسبت به رعایت قانون بی‌طرفی و عدم‌غرض‌ورزی در نقد یک متن نداشته و با هدف ترویج کفر و الحاد، این شبهات را جمع‌آوری کرده است.

نگره تکلیف زن به فرزندآوری در مقابل دیدگاه فمنیستها، دارای مبانی خاص از منظر قرآن کریم است. در این نوشتار، سعی شده است مبانی فوق، مورد بررسی قرار بگیرند. امروزه، ضرورت استحکام نظام اسلامی با اتکاء بر نیروی عظیم انسانی، اهمیت بررسی مبحث را روشن می‌نماید. هدف از انجام این تحقیق، نشان دادن وظیفه و تعهد شرعی زن در نهاد خانواده و جامعه با رویکرد قرآنی است. ضعف مبانی دیدگاه مخالف، منشأ تردید در صحت آنها به شمار می‌آید. نگارنده با روش تحقیق کتابخانه‌ای و تحلیلی – توصیفی به همراه شیوه درون متنی، مبانی مورد نظر از منظر قرآن را تحلیل کرده است. یافته‌های پژوهش در این نوشتار، معطوف به این حقیقت مهم است که از منظر قرآن کریم، فرزندآوری برای زن، به لحاظ بقاء نسل، تحصیل اثر نیک، آرامش بخشی و سایر ادله، به عنوان یک تکلیف شرعی است. ضمن آنکه، فرزندآوری برای زن با احراز امکان پذیری آن، یکی از حقوق شوهر است و او می‌تواند در صورت امتناع زن از عمل بدان، درخواست طلاق نماید، لذا هیچ عاملی جز موارد استثنایی، نمی‌تواند به عنوان مجوّزی برای زن در استنکاف از عمل به این تکلیف شرعی به شمار بیاید.

قلمرو ساختار نظام سیاسی از منظر قرآن کریم از دو زاویه مورد تحلیل قرار می‌گیرد؛ یکی از حیث داخلی که در این باره اقوال اندیشمندان و فق‌های شیعه درباره قلمرو داخلی ساختار نظام سیاسی متفاوت است و از طیف نگاه حداقلی و حداکثری برخوردار است. ازاین‌روی قلمرو حکومت‌های معصومانه عام و مطلق است و حوزه حریم خصوصی را نیز شامل می‌شود؛ اما قلمرو حکومت‌های غیرمعصومانه (ولایت فقیه در عصر غیبت) صرفاً در حوزه عمومی و مسایل سیاسی است؛ و دیگری از حیث قلمرو خارجی، تعیین قلمرو خارجی ساختار نظام سیاسی وابسته به تحلیل درست از اصولی همانند: جهان شمولی اسلام، مسئول‌بودن هر مسلمان نسبت به سرنوشت دیگر مسلمانان و تأثیر نظام سیاسی در سرنوشت انسان و همچنین مفهوم شناسی واژه «ارض» در آیات قرآن است. در این پژوهش با استفاده از روش تفسیر موضوعی استنباطی با استناد به آیات قرآن می‌توان این نتیجه را گرفت که قلمرو خارجی ساختار نظام سیاسی در قرآن به وسعت جهان است؛ زیرا لازمه اجرایی‌شدن احکام دین، حکومت جهانی و جهان شمول بودن قلمرو ساختار نطام سیاسی است؛ البته تا تحقق کامل حکومت جهانی، اختصاص‌دادن سرزمین به ملتی و یا کشوری، در آیات قرآن، دلیل این حقیقت است که قرآن کریم حاکمیت ارضی کشور‌ها را نیز به رسمیت می‌شناسد.

آنومی ازجمله مفاهیم کلان در آسیب‌های اجتماعی است که یکی از علل مهم شکل‌گیری این آسیب‌ها را تبیین می‌کند. آنومی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن، فرد قطعیت‌های گذشته را ازبین‌رفته می‌یابد و وجدان جمعی توانایی پشتیبانی و راهنمایی اخلاقی او را از دست می‌دهد. شناخت عوامل آسیب‌های اجتماعی، نقش مهمی در پیشگیری و درمان آنها دارد. سئوالی که وجود دارد این است که آیا قرآن – به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی مسلمانان - به مفهوم آنومی در جامعه اسلامی توجه داشته است. هدف این تحقیق، آشکارکردن توجه قرآن به مفهوم آنومی است. آشکارکردن توجه قرآن به این مفهوم، مقدمه بحث از راهکارهای قرآن برای مقابله با این وضعیت است. روش تحقیق، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد ترکیبی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عواملی که منجر به وضعیت آنومی در ابتدای حکومت اسلامی در مدینه شده‌اند عبارتند از: مرجعیت علمی اهل کتاب، القائات اهل کتاب، تغییر قبله و نومسلمانی. ازجمله آثار آنومی که در قرآن بازتاب یافته‌اند، عبارتند از: ضعیف‌شدن اعتبار باورها، ارزش‌ها، هنجارهای اسلامی، شکل‌گیری دلبستگی‌ها و آگاهی‌های دوگانه، سرگردانی افراد در انتخاب نظام‌های اعتقادی و ارزشی موجود و متزلزل‌شدن آنان در عمل‌کردن یا پایبندماندن به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی.

آزادی اقتصادی و سود هرچه بیشتر فرد، از بنیادی‌ترین مفاهیم اقتصادی نظام لیبرال‌سرمایه‌داری است. یکی از روش‌های رسیدن به چنین هدفی، تشکیل نظام اقتصادی است که بر مبنای ربا و بهره استوار باشد. ازاین‌رو جوامعی که با الگوی لیبرال‌سرمایه‌داری اداره می‌شوند، به شدت تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. به‌گونه‌ای که شالوده نظام اقتصادی آنها بر پایه ربا و قراردادهای ربوی استوار است؛ اما از منظر آموزه‌های دینی و قرآنی، آزادی عمل در امور مالی و تجارتی به‌منظور جلوگیری از کسب منافع ظالمانه، با تعدادی از ممنوعیت‌ها ازجمله تجارت ربوی محدود شده است. ربا و قراردادهای تجاری ربوی از منظر قرآن کریم و روایات تحریم شده و برای آن پیامدها و آثار مختلف اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی بیان شده است. یافته‌های این تحقیق که به روش تحلیلی- انتقادی به دست آمده، نشان می‌دهد که ربا و بهره، بسیاری از مشکلات اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی را در جوامعی که نظام اقتصادی آن، بر مبنای اقتصاد ربوی لیبرالیسم استوار است، به وجود آورده است. متن اصلی نوشتار، اقتصاد ربوی آرمانشهر لیبرالیسم، آثار و آسیب‌های اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی آن با رویکرد انتقادی درون‌دینی و قرآنی مورد بحث و بررسی قرار گرفته شده است.

اصلاح باورهای نادرست یکی از مهم‌ترین اهداف قرآن کریم است. این کتاب آسمانی برای اصلاح این نوع باورها از الگوی مشخص و متمایزی پیروی می‌کند. بر این اساس، این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی - توصیفی و به‌منظور ارائه الگوی اصلاح باورها بر محور قرآن انجام شده است. یافته‌ها حاکی از آن است که قرآن کریم که برای هدایت و اصلاح بشر نازل شده است، الگویی را ارائه می‌دهد که بر پایه آن می‌توان به‌صورت تدریجی و منطقی دست به تغییر و اصلاح باورها زد. این الگو از ساختار اساسی توجه به ظرفیت‌های درونی، تبیین، عوامل و زمینه‌ها و فرایند اصلاح باورها برخوردار است که هریک از آن‌ها دارای مؤلفه‌های گوناگونی است. نخست، با توجه به گرایش‌های فطری و حقیقت‌جویی و میل به جاودانگی همراه با گرایش به پرستش، ظرفیت‌های درونی انسان زنده می‌گردد. پس از آن، با روش‌های مختلف استدلال، ملموس‌سازی، علم‌آموزی و سیر در آفاق و انفس، می‌توان زمینه عمل آگاهانه را در انسان فراهم ساخت و به تبیین آن پرداخت. در این میان، عوامل و زمینه‌هایی چون پیروی کورکورانه، فقدان هویت، شبهه‌افکنی، حب دنیا و هم‌نشینان بد، به بشر یادآور می‌شود. افزون بر این، با توجه به اینکه ایجاد و یا اصلاح باور در طی زمان رخ می‌دهد، موارد یادشده باید در یک فرایند به اجرا درآید. در این الگو، به ترتیب، وسایل ارتباطی رایج در هر عصر، ابداع نمادها و نهادهای جدید ارتباطی، اسوه‌سازی، استفاده از منطق و استدلال، اعزام مبلغ، مبارزه با خرافات و مبارزه با جنگ‌های روانی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.