جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث کیهان‌شناختی چرایی و چگونگی پیدایش جهانی است که میزبان ما است. شماری از فیزیکدانان بر اساس کیهان‌شناسی کوانتومی مدعی پیدایش جهان از هیچ شده‌اند. ادوارد ترایون بر آن است که جهان همچون ذره‌ای مجازی به ‌طور ناگهانی از یک فضای زمینۀ تهی برآمده است. الکساندر ویلنکین نیز اظهار می‌دارد که جهان می‌تواند در یک تونل کوانتومی، بدون نیاز به فضای زمینه‌ای پیشین، از هیچ برآید. مقالۀ پیش رو بر آن است تا دو تبیین یادشده را به روش توصیفی معرفی کند و سپس به روش عقلی‌ـ تحلیلی مورد سنجش قرار دهد. ماحصل تحقیق این است که دو تقریر یادشده، افزون بر نارسایی‌های علمی، در بهترین حالت دلالتی افزون بر توضیح چگونگی پیدایش گیتی ندارند و تأییدی بر نفی حاجت به تبیین فراطبیعی جهان قلمداد نمی‌شوند.

یکی از عناوین مهم در فلسفۀ دین معاصر معرفت‌شناسی دینی است. این موضوع بیشتر با رویکرد تحلیلی مورد بحث قرار گرفته است. البته با رجوع به فلسفه‌های قاره‌ای نیز تلاش شده دیدگاه‌های فیلسوفان در این خصوص استنباط شود. با رجوع به آثار متفکران در سنت ایرانی‌ـ اسلامی می‌توان این مبحث را به‌خوبی پی گرفت. در این مقاله با روش توصیفی‌ـ تحلیلی به آموزۀ تعلیم که یکی از مهم‌ترین مبانی معرفت‌شناسی دینی شیعۀ اسماعیلیه محسوب می‌شود پرداخته می‌شود. بین اسماعیلیه (باطنیه، تعلیمیه) و امامیه تفاوت بسیار است. اما در یکی از کلیدی‌ترین عقاید، یعنی باور به امام معصوم و تبعیت از او، اشتراک نظر دارند. واکاوی نظریۀ تعلیم و نقدهایی که بدان وارد است می‌تواند به فهم بهتر نظریۀ امامت نزد امامیه مددرسان باشد. همچنین برای فهم معرفت‌شناسی دینی اسماعیلیه فهم آموزۀ تعلیم اهمیتی اساسی دارد. مسئلۀ این پژوهش واکاوی نقد غزالی بر آموزۀ تعلیم است.

یکی از مباحث مهم مطرح شده در نظام فکری افلاطون و بویژه در مباحث نفس‌شناسانه، چرایی و چگونگی بهره‌مندی زنان از آموزش برابر با مردان، ضرورت ورود آنان در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، نظریۀ مجازات، و ایدۀ برابری جنسی است. در پژوهش حاضر که موضوع محوری آن ایدۀ برابری جنسی در نظریۀ مجازات افلاطون است، چند نکته اساسی و بنیادین به عنوان نتایج حاصل از این پژوهش مورد تأکید قرار خواهد گرفت: الف) از میان سه دورۀ حیات کلی نفس (حیات پیشین نفس، حیات همراه با بدن، و حیات پس از مفارقت از بدن)، افلاطون «مجازات» را مربوط به دورۀ میانی حیات نفس میداند. ب) مؤلفه‌های تعیّن بخش نظریۀ مجازات در نگاه افلاطونی، بیش از آنکه وابسته به عنصر جنسیّت بوده و معطوف به جسم و تن آدمی باشد، ناظر بر عنصر «نفس» است. ج) از نظر افلاطون، غایتِ مجازات حتی در مواقعی که ممکن است به تنبیه بدنی فرد بیانجامد؛ اولاً و بالذات، تربیت نفس است نه تنبیه بدنی. د) و نکته پایانی و مهم اینکه نیل به ثبات، امنیت و عدالت در جامعه که اساساً ایده‌آل افلاطونی است، تنها در سایۀ نظریۀ مجازاتِ فارغ از جنسیت امکان‌پذیر خواهد بود. از این رو، وی در نظام فکری خویش و بویژه در رسالۀ جمهوری، به دفاع از ایدۀ برابری جنسی در باب مجازات میپردازد.

این پژوهش به پرسشِ «الگوی یک استدلال موفق در الهیات طبیعی چیست؟» پاسخ می‌دهد. سه معیارِ اقناع‌سازی، پذیرش مقدمات، و مورد انباشتی که به منظور توجیه/ ردّ خداباوری مطرح شده‌اند با روشی تحلیلی‌ـ انتقادی مورد بررسی قرار گرفتند. نتیجه آنکه هیچ‌یک از این سه معیار از آنجا که از محدودیت‌هایی برخوردارند به‌تنهایی معیاری مناسب برای استدلال موفق نیستند. انگارۀ اصلیِ مقاله آن است که باورهای دینی را نتیجۀ یک فرایندِ منطقی‌ـ معرفت‌شناختی ببینیم و برای موفقیت استدلال‌های دین‌پژوهانه به عوامل منطقی، معرفتی، هستی‌شناختی، محیطی، فرهنگی، تربیتی، تاریخی، و جغرافیایی توجه کنیم. بنابراین، به جای اعتقاد به یک معیار خاص، باید معیار را چنان «فرایند» در نظر بگیرید. این انگاره توجه ما را به چند نکتۀ مهم جلب می‌کند: 1. انتخاب معیاری واحد برای همۀ استدلال‌ها یا سنجش یا دسته‌بندی استدلال‌های مختلف بر اساس یک معیار مشترک چالشی پیچیده و سخت است؛ زیرا دربارۀ هدف، روش، منابع، و محدودۀ الهیات طبیعی اتفاق‌نظر وجود ندارد. 2. بهتر است روی مجموعِ مزیت‌ها، جنبه‌های مثبت، و نقاط قوت معیارها به صورت یک کل تمرکز کنیم. 3. معیار یک استدلال موفق را به شکل تک‌بُعدی و نقطه‌ای در نظر نگیریم! بلکه معیار را یک «فرایند» ببینیم؛ فرایندی که به هر معیار این امکان را می‌دهد که به‌رغم توجه به توانایی‌هایش روی مزیت معیارهای دیگر تمرکز کند. 4. اگر معیار را یک فرایند بدانیم ارتباط و تعامل این سه معیار بنا بر نوع و مراحل و زمینۀ استدلال امکان‌پذیر خواهد بود تا بتوان در الهیات طبیعی از هر سه معیار در کنار هم و نه جدا از هم سود بُرد.

مسئلۀ اینهمانی شخصی و معیارهای تداوم وجودی انسان به لحاظ نقش مهمی که در فرجام انسان ایفا می‌کند مورد توجه ویژۀ الهیدانان است. ایرادات و نقدهایی که در حوزۀ فلسفۀ دین و فلسفۀ ذهن بر امکان تحقق اینهمانی شخصی وارد شده است سبب شده تا به نظر برخی تبیین پیوستگی وجودی میان فرد دنیوی و شخص رستاخیزیافته در زندگی پس از مرگ امکان‌پذیر نباشد و نظریاتی همچون شبیه‌ترین فرد جایگزین اینهمانی شخصی شود. این نظریات برخی از متألهان مسیحی مانند استفان دیویس را بر آن داشته است تا در برابر این نوع از ایرادات و تردیدها به دفاع از امکان تداوم اینهمانی شخصی بپردازند. دیویس در مقابل نقدهایی که در فضای دانش‌هایی چون فلسفۀ دین و فلسفۀ ذهن بدون توجه به مبانی الهیاتی این مسئله مطرح شده است از موضعی درون‌دینی و بر اساس «ارادۀ مطلق الهی در حفظ اینهمانی شخصی» به تبیین این مسئله پرداخته و تلاش کرده است تا در این تبیین نشان دهد در حل مسئلۀ اینهمانی شخصی و پاسخ به نقدهای آن لازم است به مبانی الهیاتی این مسئله توجه شود. در این پژوهش تلاش شده است تا از رهگذر مطالعۀ توصیفی‌ـ تحلیلی آثار دیویس به نقد و بررسی این نظریه و میزان توفیق او در روش‌شناسی استفاده از مبانی الهیاتی در پاسخ به مسائل فلسفۀ دین و ذهن پرداخته شود.

امکان یا عدم امکان تغییر در ذات الهی یکی از مباحث مشترک متون اسلامی با مسیحیت است. مقالۀ حاضر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی به دنبال یافتن پاسخ و ارزیابی سؤال «نظر ملاصدرا و برومر دربارۀ امکان تغییر یا عدم تغییر ذات الهی چیست؟» شکل گرفته است و اهم داده‌های آن عبارت است از اینکه صدرا اگرچه قائل به عدم تغییر در ذات الهی است، این بحث را به طور مستقل مطرح نکرده است که به نظر می‌رسد این مسئله جزء مسلمات فکری ایشان به عنوان نواقص امکانی مفروض قرار گرفته است که از ذات کامل واجب تعالی سلب می‌شود. ایشان ذیل قاعدۀ «بسیط الحقیقه» و تبیین مسئلۀ «بداء» عدم ورود تغییر و انفعال در اراده و علم الهی را مطرح می‌کند. صدرا با تفکیک مراتب علم الهی و تمایز مراتب علم ذاتی و فعلی (عدم تغییر علم ذاتی و امکان تغییر در علم فعلی) همچنین ورود تشکیک در ارادۀ الهی معمای تغییر در ذات حق تعالی را به‌راحتی حل کرده است. این در حالی است که در مقابل صدرا در نظر برومر ذات حق تعالی تغییرپذیر است. ایشان مبتنی بر مبانی فکری الهیات گشوده به تغییرپذیری ذات حق تعالی را نه‌تنها نقص نمی‌داند بلکه نوعی کمال برای ذات و معناداری ارتباط با ذات تبیین می‌کند که به نظر می‌رسد علاوه بر غفلت از تبعات منفی این تغییرپذیری دچار دوگانگی‌های منطقی شده است. زیرا لازم می‌شود ذات الهی در عین تغییرپذیری تغییرناپذیر نیز باشد.