جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انقلاب اسلامی با آرمان‏‌های عدالت، جمهوریت، قانون‏‌گرایی، عزت، استقلال، آزادی، اسلامیت و نظایر آن توانست به پیروزی برسد و محمل ساخت ایدئولوژی، قانون اساسی و نظام‌‏سازی نیز بر همین اساس پدیدار شد. چالش بسیاری از نظام‌‏های سیاسی در تحقق اهداف ایدئولوژی و نظام اعتقادی خود، ایستایی و انجمادی است که به دنبال تغییرات اجتماعی و تغییر نسلی در جامعه رخ داده و توان کنترل اجتماعی و قدرت اقناعی آن را کاهش می‏‌دهد که می‏‌تواند منجر به تضاد دولت ـ ملت شود. امری که برای جمهوری اسلامی نیز می‌‏تواند حادث شده و یا موجود باشد. در این راستا اما رهبر انقلاب اسلامی با طرح دو مفهوم «جهاد تبیین« و «مطالبه‌‏گری» میان ایدئولوژی و آرمان پیوند زده و تلاش می‏‌کند تا آنچه ایدئولوژی انقلاب اسلامی بر آن استقرار یافته را حفظ کند و استمرار بخشد. مسئله پژوهش حاضر این است که: «چه نسبتی میان دو مفهوم جهاد تبیین و مطالبه‌‏گری در نظام اندیشگی آیت‏ الله خامنه‏‌ای وجود دارد؟» روش جمع‌‏آوری اطلاعات، اسنادی است و تحلیل داده‏‌ها نیز بر اساس روش تحلیل اسنادی و با استفاده از آرای اندیشمندانی چون مانهایم در تحلیل نسبت ایدئولوژی و یوتوپیا، اینگلهارت و روشه در تغییر نسلی و اجتماعی و سایر نظریه‌‏پردازان برای توضیح نسبت مفهومی مطالبه‏‌گری و تبیین حقیقت در اندیشه آیت ‏الله خامنه‌‏ای بهره گرفته شده است. پژوهشگران مقاله به این یافته رسیده‌اند که در اندیشه آیت ‏الله خامنه‏‌ای، جهاد تبیین به معنای ادراک ایدئولوژی انقلاب اسلامی در جامعه و مطالبه‏‌گری به معنای آرمان‏‌خواهی و پویایی مداوم در ایدئولوژی انقلاب اسلامی است.

مباحث اجتماعی و ناظر به جنبه های مختلف انسان با هویت جمعی در اندیشه و تتبعات و نوشته‌های علامه طباطبایی جایگاه ویژه‌ای دارد. ذهن ساختارمند این اندیشمند ممتاز اسلامی، موجب طرح و بحث از مبانی و ساختارهای ایجاد و حرکت اجتماع انسانی شده است؛ به گونه‌ای که می‌توان تفکر اجتماعی را یکی از نقاط ثقل اندیشه دینی ایشان به حساب ‌آورد. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی، مبانی اندیشه‌ای علامه طباطبایی در بحث از خاستگاه اجتماع انسانی و نوع ارتباط میان آنها را دنبال می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، سازوکار تشکیل جامعه بشری، منشا اجتماعی بودن، ایجاد محدودیت در آزادی فردی، تعاون و همکاری جمعی، تشریع قانون و تشکیل و تاسیس حکومت و شیوه حکمرانی، به عنوان مبانی و پیش‌فرض‌های ساخت اجتماع انسانی در اندیشه‌ علامه، رابطه منظومه‌وار داشته و به مثابه دانه‌های زنجیر به هم متصل، ریسمان محکمی در زمینه حدوث و بقای جامعه انسانی را شکل داده‌اند. این نگاه ساختارمند به مباحث و مسائل اجتماعی، علامه را وارد اندیشه ورزی‌ در حوزه زندگی اجتماعی نموده است. ایشان در اندیشه‌های اجتماعی، به ساخت جامعه از متن و درون و از پایین به بالا نظر دارد و هرم قدرت با وجود اهمیت، در اولویت دوم اندیشه‌های ایشان در مسائل اجتماعی و حکمرانی است.

معنای زندگی یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های بشر امروز است که رنج‌ها، روزمرگی، پوچی، مرگ و... ضرورت آن را می‌طلبد. سورن کرکگور با ترسیم سه ساحت در زندگی انسان، انتخاب یکی از آنها را اولین و مهمترین انتخاب هر فرد می‌داند و معتقد است جهش از ساحات حسانی و اخلاقی به ساحت ایمانی است که می‌تواند فرد را در دل رنج‌ها و سختی‌ها آرام کند و زندگی وی را معنا بخشد. علامه طباطبایی با استعانت از آیات قرآن، قائل به دو ساحت دنیوی و اخروی است و انتخاب دین در ساحت اخروی را معنابخش زندگی فرد می‌داند. نتیجه این پژوهش، شناخت ساحات زندگی انسان، به ساحت «حسانی دنیوی»، «اخلاقی دنیوی»، «دینی دنیوی» و «دینی اخروی» می‌باشد. دو ساحت «حسانی اخروی» و «اخلاقی اخروی» نیز ذیل ساحت «دینی اخروی» تعریف می‌شود. نتیجه دیگر این پژوهش، تفاوت میان ساحت «دینی دنیوی» و «دینی اخروی» است که در ساحت «دینی دنیوی» هرچند فرد پایبند به مناسک دینی است اما چون با اهداف دنیوی، به انجام مناسک می‌پردازد، این ساحت، وی را در بن‌بست دنیا دچار پوچی خواهد کرد. این پژوهش با جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای از اسناد نوشتاری و روش داده‌پردازی توصیفی-تحلیلی به تطبیق معنای زندگی از منظر این دو اندیشمند پرداخته است.

یکی از مباحث جدی قرن 21م درخصوص شروع جنگ‌ها توسط دولت‌ها عادلانه یا ناعادلانه بودن آن است. کما اینکه از بُعد نظری از گذشته‌های دور در بین اندیشمندان مطرح و تا حال حاضر نیز ادامه داشته است. برای پی بردن به تغییرات ایجاد شده در این اندیشه‌ها و نیز تفاوت آن در میان آباء کلیسا و فقهای شیعه؛ پژوهش پیش رو به مقایسه جنگ عادلانه در اندیشه‌های سنت آگوستین، مایکل والزر و فقهای شیعه معاصر پرداخته است. پژوهش حاضر ازنظر ماهیت، نظری – کاربردی و ازلحاظ روش مطالعه، توصیفی – تحلیلی است. روش جمع آوری اطلاعات به اتکاء به دو روش کتابخانه‌ای و پرسشنامه، انجام گرفته است. برای این منظور دیدگاه‌های یازده فقیه و مرجع تقلید بر اساس پرسشنامه و آثار مکتوب آنها بررسی گردیده است. نتایج پژوهش نشان داد بین دیدگاه‌های فقهای شیعه و اندیشه‌های سنت آگوستین اشتراکات بیشتری به نسبت اندیشه‌های والزر درخصوص جنگ عادلانه وجود دارد. در عین حال هر سه اندیشه در بُعد اهداف جنگ عادلانه و موضوع کمک به ملت‌های تحت ستم بیشترین شباهت و درخصوص شروط جنگ عادلانه و دلایل مشروعیت بخش بیشترین اختلاف را با یکدیگر داشتند. همچنین یافته‌ها نشان دادند درحالی‌که آگوستین و فقهای شیعه حاکمان و خدا را مقام‌های تصمیم گیرنده درباره جنگ عادلانه معرفی می‌نمایند، والزر بر نقش افکار عمومی، مردم و شورای امنیت سازمان ملل به عنوان عناصر تصمیم گیرنده تاکید دارد.

پژوهش‌های انجام‌شده در حوزه «سیاست علم»، گاه، خصلتی تجربی داشته و نسبت بین متغیرها را کاوش و گزارش کرده‌اند. گاه خصلتی نظری داشته و مبتنی بر مبانی فکری، پاسخ‌هایی را به پرسش‌های حوزه سیاست علم، داده‌اند. در این‌میان، بررسی اندیشه اسلامی در خصوص علم، موضوعی است که نیازمند واکاوی علمی است. اندیشه اسلامی ضمن تأکید فراوان بر علم، نگاه ویژه‌ای به آن دارد. از این‌رو مسئله اساسی این است که علم در اندیشه اسلامی چگونه صورت‌بندی می‌شود؟ تا مبنای سیاست علم در کشور باشد. در این پژوهش، با مبنا قراردادن دیدگاه‌های سه متفکر (امام خمینی، شهید مطهری و آیت‌الله خامنه‌ای) و با استفاده از روش تحلیل مضمون و با رویکرد استقرایی-قیاسی، ابتدا تلاش شد دیدگاه‌های هر یک از این متفکرین، صورت‌بندی و در نهایت از طریق خوانش جمعی آنها، یک صورت‌بندی اسلامی از علم به‌دست بیاید. ارائه تلقی معرفت‌شناسانه یکسان از علم، ذومراتب دانستن آن، تأکید بر استقلال، خودکفایی و اقتدارآفرینی علم به عنوان مبنا و غایت علم که منجر به ترسیم «مرجعیت فکری و علمی»، «نظام اقتصادی قوی» و «نظام سیاسی اجتماعی عزت‌مند» به عنوان ابعاد علم در حیات اجتماعی می‌شود، جنسیت‌بردار نبودن تحصیل علم، شریف‌دانستن علم و عدم واگذاری کامل آن به مناسبات بازار و مسئول‌دانستن حکومت دینی در قبال علم، تأکید بر اخلاق علم و پیشبرد توأمان تهذیب و تحصیل و در نهایت قائل‌شدن به ارتباطات حداکثری در مراودات علمی و بی‌مکان دانستن علم، از جمله مفاهیم و نقاط اشتراک متفکرین است که صورت‌بندی اسلامی علم را به‌وجود آورده‌اند.

ابن‌خلدون و هگل به عنوان پایه‌گذاران «فلسفه‌ی تاریخ» در عالم اسلام و غرب به شمار می‌روند، لذا موضوع این پژوهش، توصیفی است در راستای بررسی نحوه‌ی مواجهه دو اندیشمند، از دو سنت مختلف، با مفهوم فلسفه تاریخ. در این تحقیق با روش مقایسه‌ای ابتدا ضمن تمرکز بر بنیاد‌های نظری ابن‌خلدون در کتاب «مقدمه» که زمینه‌ا‌ی نظری برای تامل در باب فلسفه تاریخ فراهم آورده است را بررسی خواهیم نمود، سپس اندیشه هگل، نحوه‌ی ورود، تبیین و نهایتاً چگونگی شکل‌گیری فلسفه‌ تاریخ در اندیشه‌ی او مورد بحث‌ قرار می‌گیرد. از این روی، سعی بر کشف ذات دو جانب اندیشه، جدای از اینکه مسیر گفتگوی طرفینی را فراهم می‌آورد، مقایسه را نیز میسر می‌سازد؛ رهیافتی‌که به روش مقایسه‌ی پدیدراشناسانه معروف است. ماحصل این مقایسه، با عنایت بر تمایز‌های دو اندیشمند، نتایج مشترکی است در ‌باب تاریخ و امر تاریخی، سیاسی و اجتماعی، نگاهی که حکایت از جبر محتوم و ضرورت اجتناب‌ناپذیر در حرکت تاریخ می‌نماید.

بی تردید، یکی از روشنفکران مسلمان و رهبران اجتماعی که طی چند دهۀ اخیر، افکارش مورد توجه قرار گرفته، فتح‌الله گولن است. او نسخۀ جدیدی از اسلام را معرفی می‌کند که به اسلام میانه‌رو یا اسلام اجتماعی میان اندیشمندان غربی شهرت دارد. گولن، اسلام را با خوانشی ترکی تفسیر می‌کند که در آن، اسلام با هویت ترکی پیوند ویژه‌ای می‌یابد. این پژوهش با هدف دستیابی به فهم خوانش گولن از اسلام، ابتدا تفسیر او از اسلام ترکی یا آناتولی را با مفاهیم مدنظر وی شرح می‌دهد. در این میان، مفهوم جهاد را به دلیل تفسیر نوینی که گولن از آن می‌کند با تفصیل بیشتری بررسی می‌شود. در نهایت به علل عقب ماندگی مسلمانان از منظر گولن و در چارچوب فهم وی از اسلام ترکی پرداخته می‌شود. در این پژوهش با مرور آثار گولن با روشی اکتشافی- توصیفی، به این مهم رهنمون می‌شویم که اسلام اجتماعی، گونه ای از اسلام سکولار است که میان متفکران مسلمان به اسلام رحمانی شناخته می‌شود. اسلام رحمانی وی، با نشان دادن چهره‌ای ملایم و به دور از خشونت از اسلام به جهان و پیوند آن با مدرنیته دارای پنج ویژگی عمده است: نگاه گزینشی و حداقلی به اسلام، تحریف و قلب مفاهیم اسلام سیاسی مثل جهاد، اخلاق محوری مبتنی بر ارزش‌های جهان شمول و سکولار، تاکید بر تساهل و مدارا، پذیرش نظریه پلورالیسم دینی و تأسیس جامعه تکثرگرا با حمایت از دموکراسی غربی.

احکام ثابت می‌­تواند مبنایی برای تهیه اصول و قوانین در شهرسازی اسلامی باشد. این رویکرد با محوریت احکام ثابت الهی دارای ویژگی‌های فطری، تغییرناپذیری در طول زمان، جامعیت و قابلیت اعمال در تمامی ابعاد شهرسازی اسلامی است. عدم توجه به احکام ثابت در شهرسازی در عصر حاصر، موجب پدید آمدن طرح‌های ناکارامد متعددی گردیده که تبعات منفی بر ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها وارد نموده است. از این رو، این پژوهش با هدف تبیین اصول و مبانی شهر و شهرسازی اسلامی بر مبنای احکام ثابت است که با روش پژوهش تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی و شیوه‌­های مطالعه کتابخانه‌­ای و اسنادی انجام شده است. یافته‌­های پژوهش بیانگر آن است که احکام ثابت در اندیشه اسلامی، دارای رویکردی تعالی­‌گرا، کارآمد و مناسب در شناخت، تبیین و تحلیل موضوعات مختلف از جمله مطالعات شهری و شهر اسلامی است. بر اساس این نگرش هر معرفتی متشکل از دو گزاره فطری و اعتباری است که اعتبار گزاره­‌های اعتباری در گرو سازگاری و تبعیت از گزاره­‌های فطری است. احکام ثابت، همان قوانین شریعت هستند که بر اساس فطرت انسان برای انسان‌ها وضع شده است. احکام اعتباری، قوانین متغیری هستند که بر طبق نیاز و مصلحت جامعه در دوره­‌های مختلف ایجاد می‌­شوند. واقع‌­گرایی اسلامی می­‌تواند در راستای نگاه انتقادی به برنامه‌­ریزی و طراحی شهری و رصد تحولات شهری مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین از دیدگاه ثابت مبنا، شهر اسلامی شهری است که در آن مسلمانان، با تکیه بر امور ثابت اسلامی، در جهت نیل به سعادت حقیقی تلاش می­‌نمایند. شهر و شهرسازی اسلامی بر اساس واقع‌گرایی اسلامی، برنامه‌­ریزی، طراحی و مدیریت شهرها با محوریت احکام ثابت الهی است. این احکام ­باید مبنای اعتبار قوانین و مقررات شهر و شهرسازی در زمینه‌های مختلف فضایی_کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست­‌محیطی، مدیریتی و حقوقی باشد.