جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«خودشناسی» یا «معرفـه‌النفس» از مهم­ترین مباحثی است که علمای اخلاق، عرفا و فلاسفه از دیرباز بر آن تأکید داشته‌اند. حکما و عارفان مسلمان، مبتنی بر آیات قرآن و احادیث، به‌ویژه حدیث معروف «مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه» مهم‌ترین راه شناخت خدا را از مسیر معرفت حقیقی به «خود» دانسته‌اند. مولوی و جامی نیز در آثار خود، به‌ویژه اشعار عرفانی، به شیوه­های گوناگون به خودشناسی و اهمیت و آثار آن اشاره کرده‌اند؛ مولوی خودشناسی را جوهر جمیع دانش­ها و نشناختن حقیقت خود را آفت جهان بشری دانسته و تصفیۀ باطن را راهی برای وصول به حقیقت الهیِ انسان برشمرده‌است؛ جامی نیز، از تابعان مولوی، در آثار مختلف خود از ضرورت خودشناسی، با هدف نائل شدن به ساحت قرب حق، سخن گفته‌است. یافته‌های این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته‌است، نشان می‌دهد که هردو شاعر، با تأکید بر وصول به حق از مسیر خودشناسی، شروطی را برای تحقّق این امر نیز ذکر کرده‌اند؛ مولوی و جامی به عشق الهی به‌عنوان مقدّمه‌ای برای خالی شدن از نفسانیات باور دارند و معتقدند آدمی، از رهگذر جهاد با نفس، التزام به اعمال عبودی، عزلت، خلوت و شب‌زنده‌داری، قطع تعلّق از غیر و مراقبه دائم می‌تواند به جایگاه حقیقی خود برسد.

کتاب مفتاح‌الفتوح از جمله مهم‌ترین آثار شیخ عبدالحق بن سیف‌الدّین بن سعدالله ترک بخاری دهلوی(958 -1052) ملقّب به محدّث دهلوی، عالم حدیث، محقّق، مورّخ و از عارفان شبه قاره هند در اواخر قرن دهم قمری است. این کتاب که هنوز به صورت نسخۀ خطی در دسترس است، مشتمل بر هفتاد و هشت مقاله حاوی مطالب و مواعظ زاهدانه-عارفانه است که به منزله منشوری، راه و روش قادریّه را نشان می‌دهد. گفته‌ها، نوشته‌ها و حکایات بسیاری از بزرگان و عارفان در این کتاب به چشم می‌خورد. از دیگر ویژگی‌های این اثر می‌توان به ترجمه و تفسیر آیات و احادیث و تعریف اصطلاحات و مفاهیم و رمزگشایی از مسائل عرفانی اشاره کرد. مسائل بنیادین این کتاب عبارتند از: مبانی تصوّف، موت معنوی، تقرّب به خدا، کشف و مشاهده، نفس و احوال آن، خوف و رجا، توکّل و مقامات آن، فنا و بقا و... . این پژوهش که به روش اسنادی کتابخانه‌ای انجام شده است، ضمن بیان دیدگاه‌های برخی از عارفان، اندیشه‌های عرفانی و کلامی محدث دهلوی را بر اساس تفکّرات قادریّه تبیین و بررسی می‌کند.

وحی و آیات قرآنی اهمیتی بسیار در اندیشه ابن‌عربی(560-637 ق) دارد و بسیاری از عقاید عرفانی او برگرفته از تاویل و تفسیرهایی است که از آیات قرآن استنباط نموده و در آثار معروفش از جمله فتوحات مکیه، فصوص الحکم و... انعکاس پیدا کرده است. ما در این پژوهش، ضمن بررسی دیدگاه کلی ابن‌عربی در موضوع وحی، به معرفی و شرح نظریه «وحی مستمر» ایشان پرداخته و آن را با نظریه سید قطب(1324-1378 ق) در باب اعجاز هنری قرآن یعنی نظریه «تصاویر هنری در قرآن»، به شکل تحلیلی و همچنین بر اساس برخی نمونه­های متنی مقایسه نموده‌ایم. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که نمود و ظهور نظریه عرفانی «وحی مستمر»، ماهیت ادبی و هنری داشته و در عین برخی تفاوت­ها، شباهت­ها و تطابق­های قابل توجه با نظریه «تصاویر فنی در قرآن»، پیدا می‌کند. به بیان دیگر، این پژوهش همانندی قابل توجه نظریه عرفانی «وحی مستمر» ابن‌عربی و نظریه هنری سید قطب در باب تصاویر قرآنی را از منظر ظهور و القای معانی تاویلی در ذهنیت مخاطب، تبیین می‌کند و نشان می­دهد که این دو نظریه درون دینی در باب اعجاز قرآن، به منزله بیان یک حقیقت واحد از دو زاویه دید گوناگون هستند.

خداوند را اسمایی است که احدی برآن وقوف ندارد، بلکه خداوند آن را برای خویش برگزیده، به این اسماء «اسماء مستأثر»گویند که به اسم «مکنون» و «مخزون» نیزتعبیرشده است. همچنین خداوند اسمی دارد که هرکس بدان دست یابد و با آن خدا رابخواند دعایش مستجاب می­شود، به این اسم «اسم اعظم»گویند. در این مقاله داده ها به روش کتابخانه­ای گردآوری شده، سپس با روش تحلیل محتوا، حقیقت اسم مستأثر، ظهور خارجی آن و رابطه اش با اسم اعظم، با تأکید برآیات، روایات، تفاسیر و متون عرفانی مورد بررسی قرارگرفته و به این نتیجه رسیده است؛ اسم مستأثر اسم ذات خدا و حلقه واسطه میان ذات حق تعالی و سایر اسماء اوسـت، این اسم در کنار سایر اسماءالهی مور توجه و توسل واقع شده، بنابراین در خارج مظهر دارد، و از آنجایی که در جمیع حقایق جریان دارد، مظهرش نیز مستأثر و پنهان است. این اسماء از مراتب غیبی اسم اعظم هستند، انسان کامل میتواند به اسم اعظم دست یابد اما آگاهی به برخی از اسماء مستأثر تنها مخصوص حضرت محمد(ص) و اهل بیت(علیهم السلام) است.

بنابر گزارش­های اسرارالتوحید ابوسعید ابوالخیر با آنکه رسماً به ارشاد کسی مبادرت نداشته، گروه­های بسیاری را به سوی خود جذب کرده و موجب توبه و هدایت آنان شده است. پرسشی که زمینه­ساز این پژوهش شده، این است که چنین توفیقی در هدایت مردم توسط عارفی که غالباً در بسط و شادخواری صوفیانه به سر می­برده، چگونه و با چه سازوکارهایی حاصل می­شد و او بدون مبادرت مستقیم به ارشاد، چگونه و با چه شگردهایی عمل می­کرد؟ آنچه از بررسی­ها به دست آمد این بود که ابوسعید در شیوه ارشادی خود به جای منع موقت یک رفتار ناصواب، با برانگیختن حس استعلای روحانی در افراد، موجب تحول بنیادی در شخصیت آنها می­شد. وی در این شیوه ضمن برخورداری از کاریزمای معنوی، با وارونه­سازی سازوکارهای ارشاد و استفاده از شگردهایی پارادوکسیکالی چون «ارشاد از طریق ترک ارشاد» موجب انتباه و تحول حقیقی افراد می­شد. هدف این پژوهش بازشناسی شیوه­های خلاقانه ابوسعید در دعوت و ارشاد به روش توصیفی و تحلیلی است.

یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب مختلف، رشد و تحول معنوی انسان در مراحل مختلف زندگی است. این موضوع گاهی در حوزه های روانشناسی و عرفان به گونه های مشابهی تبیین و تفسیر می شود. از جمله نقاط مشترک این پدیده در دو حوزه مذکور مسئله فرایند تحول است که از دیدگاه نویسندگان متون عرفانی و همچنین پژوهشگران حوزه روانشناسی نظمی مشخص و معین دارد. در حوزه عرفان اسلامی، محمد غزالی از جمله نویسندگانی است که در بررسی و تبیین مقامات توبه به این موضوع توجه نشان داده است. او در آثار متعدد خویش از این موضوع با عنوان تغیرّ حال یاد کرده است و آن را شامل سه مرحله علم، حال و عمل می داند. در حوزه روانشناسی نیز کِنِت پارگامنت، یکی از ابعاد تحول روحی انسان را تحول معنوی می داند که شامل سه مرحله آگاهی ، رهاسازی و جایگزینی است. در این مقاله نظریات هر دو نویسنده به روش توصیفی -تطبیقی به منظور تبیین فرایند تحول روحی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. نتیجۀ این پژوهش نشان خواهد داد که فرایند تحول روحی در حوزه های روانشناسی معنویت گرا و عرفان اسلامی به سبب پیوند با امور مقدس و متعالی از روندی یکسان و مشابه برخوردار است.

عطار بی­تردید از استثنائات عرفان ایرانی و اسلامی است. آفرینش آثار ارزشمندی چون منطق­الطیر، الهی­نامه و مصیبت­نامه، خود به تنهایی شاهدی کافی برای بزرگی و عظمت اندیشه و سترگی جایگاه او در عرفان و تصوف است. با این وجود درخشش عطار در حوزه­ی ­عرفان و تصوف موجب مغفول ماندن بسیاری از ابعاد اندیشگانی او شده است؛ که یکی از آنها تأملات سیاسی و اجتماعی اوست. در این مقاله، با روش تحلیلی-توصیفی برآنیم تا با بررسی و تحلیل نمونه­هایی از شعر عطار در ارتباط با مکتب عرفانی که به آن تعلق داشته و در بستر سیاسی­اجتماعی قرن ششم به شرح اندیشه­های اجتماعی و سیاسی او بپردازیم. بنابراین، ابتدا آثار او را از منظر اجتماعی ارزیابی می­کنیم و موضع او در مواجهه با جامعه را مورد بررسی قرار می­دهیم و سپس به ظرفیت­سنجی سیاسی آثار او در قالب دو بحث بنیان­های اندیشه­ی سیاسی و گونه­شناسی انتقادهای سیاسی او می­پردازیم. تردیدی نیست که به واسطه­ی اهمیت نقش و جایگاه تصوف در تمدن ایرانی و اسلامی، پژوهش­هایی از این دست، ضمن آنکه می­توانند جوانبی از این متون را آشکار کنند که تا پیش از این پشت حجاب زیباشناختی و معرفتی پنهان بودند، به شناخت سیر تحول اندیشه­های سیاسی و اجتماعی کمک شایانی می­کنند

شیخ احمد جامی، ملقب به «ژنده پیل»، از عارفان مشهور عهد سلجوقی بود که در روستای «نامق» متولد و در تربت جام خانقاهی برپا ساخت. او از طریق کرامات و آموزه‌های خود نقش زیادی در تحولات اجتماعی، مذهبی و اقتصادی تربت جام داشت. نقش او به‌گونه‌ای مؤثر بوده است که امروزه نیز مزار او یکی از مشهورترین زیارتگاه‌های مریدان و دوستداران او به‌حساب می‌آید. یکی از راهکارهای مسلک­‌­های صوفیانه برای جذب مریدان بیشتر و منکوب کردن مخالفان استفاده از قدرت مافوق انسانی شیخ یا همان کرامت بود. ذکر کرامات عرفا تنها حکایاتی برای سرگرمی و سرخوشی مریدان نیست؛ بلکه آن تبدیل به گفتمانی شد که صوفیان برای تأمین منافع گوناگون از جمله مذهبی و اقتصادی سود می بردند. مبنای این پژوهش کتاب «مقامات ژنده پیل» نوشته محمد غزنوی است که شرحی کرامت گونه زندگی شیخ احمد جام(م. 536 ه.ق) را به تصویر می‌کشد. تشریح و تحلیل داده‌ها و منابع تاریخی نشان می‌دهد که از نظر مذهبی طریقت‌های صوفیانه در برابر رقبای مذهبی و مسلکی از گفتمان کرامت برای اقناع‌گری مخالفان و مریدان سود می بردند. از لحاظ اقتصادی نیز با رشد چشمگیر تعداد خانقاه­‌­ها و مریدان از دوره سلجوقی(590-429 ه.ق)، تأمین مایحتاج روزانه نیازمند منابع وسیع مالی بود و این امر سبب­ ­ساز پیوند با گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی می­‌شد. کرامت نیز ابزار مناسبی برای پذیرش دواطلبانه کمک مالی این اقشار بود.

آشنایی چهره­ های شاخص تصوف با آموزه­ های شرقی به ویژه یُگه کلاسیک هندویی از نکات مهم در تاریخ تصوّف اسلامی است که خود دلیلی بر غیربومی انگاشتن خاستگاه عرفان اسلامی در نزد برخی مستشرقین نیز شده است. در این نوشتار پس از اشاره به مکتب یُگه و نیز نحوه حضور تصوف اسلامی در هند، مکتوبات و ملفوظات برخی از چهره­ های شاخص تصوف اسلامی که به آموزه ­های هندویی به طور عام و یُگه کلاسیک به طور خاص اشاراتی داشته­ اند و یا به ترجمه و شرح آن پرداخته­ اند بررسی شده و نحوه معرفی یُگه کلاسیک توسّط ایشان به جهان اسلام ارزیابی شده است. در نتیجه بررسی به عمل آمده مشخص گردید که همّ اصلی ایشان بر انتقال عریان یُگه نبوده و ضمن اینکه سعی کرده­ اند شناخت دقیقی از آن به دست آورند کوشیده ­اند آن را در قالب مفاهیمی که در جهان اسلام قابل فهم است منتقل کنند. این یافته خود می تواند تأییدی بر نظریه ای باشد که اهتمام دانشمندان اسلامی در دورۀ میانه بر شرح منابع ملل دیگر را بیش از ترجمه آثار می­داند.

عمادالدّین نسیمی، شاعر و عارف برجسته قرن هشتم و نهم هجری، بیشتر به عنوان یک عارفِ پیرو طریقت حروفیه شناخته می شود و در اکثر قریب به اتفاق پژوهش هایی که در حوزه عرفان اسلامی و تاریخ ادبیات عرفانی صورت گرفته است، از او به عنوان یک عارفِ حروفی نام برده شده است. این در حالی است که با رجوع به دیوان اشعار فارسی او -که ملاک اصلی پژوهش حاضر است- در می یابیم که نسیمی، چه در حوزه مباحث کلامی و چه در حوزه موضوعات عرفانی، به صورت روشن و آشکار، تحت تأثیر تعالیم مذهب تشیّع دوازده امامی قرار دارد. نسیمی در حوزه مباحث کلامی، قائل به جانشینی بلافصل امام علی(ع) بعد از حضرت رسول(ص) و عصمت ائمه دوازده گانه(س) و چهارده معصوم است. همچنین مطابق با نظریّات شیعیان امامیّه، معتقد به مباحثی همچون توسّل، شفاعت، تولّی، تبرّی و مهدویت است. علاوه بر این، همچون عارفان شیعه دوازده امامی، مباحثی چون نخستین تجلّی و علّت آفرینش بودن ائمه اطهار(س)، مقام مظهریّت اسماء و صفات ائمه(س)، و همچنین علم لدنّی ایشان را پذیرفته و بیان داشته است. اگرچه در گرایش عمادالدّین نسیمی به طریقت حروفیه تردیدی وجود ندارد، اما به نظر می رسد که بر اساس نتایج پژوهش حاضر، قبل از این که او را حروفی یا منتسب به هر طریقت عرفانی دیگر بنامیم، شایسته است که او را شاعری مسلمان و از معتقدان به مذهب تشیّع دوازده امامی بدانیم. البته این گرایش به «مذهبِ تشیّع»، تعارضی با «مکتبِ سلوکی» او ایجاد نکرده است.