جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگي معرفت به خداوند از مباحث و دغدغه‌هاي مهم همة مکاتب عرفاني است که با رهيافت ساير حوزه‌هاي فکري تفاوت معناداري دارد. اين معرفت عرفاني درصدد دستيابي به معرفت بي‌واسطه است که از آن با عنوان معرفت شهودي ياد مي‌کنند. از ميان عارفان و حکماي دو سنت بزرگ مسيحيت و اسلام مي‌توان ديونيسيوس و سهروردي را ياد کرد که در اين موضوع نظرات مشترکي دارند. ايشان بر ذومراتب بودن شناخت خدا باور دارند و مراتب آن را با توجه به قرب و بعد انسان مي‌سنجند. نخستين گام در معرفت خداوند، مرتبة ايجاب است که همان شناخت و راهيابي به خداوند از طريق معرفت عقلاني (الهيات ايجابي) است؛ و در مرتبة بعد، سلبِ هرگونه نقص از خداوند (الهيات سلبي) است. مراتب معرفت خدا در آثار سهروردي و ديونيسيوس به‌واسطة نور، با مراتب هستي، انسان و فرشتگان مرتبط مي‌شود. سهروردي و ديونيسيوس معتقدند که ميزان قرب و بعد اشيا و انسان‌ها نسبت‌به تابش انوار الهي، به قابليتِ قابل بستگی دارد. ديونيسيوس مرتبة سلبِ سلب و رسيدن به مرتبه‌اي را که از آن با عنوان ظلمت الهي ياد مي‌کند، بالاترين سطح معرفتي مي‌داند. درواقع اين ظلمت، حاصل روشني و وفور نوري است که راه ديدن و ادراک را بر چشم و عقل انسان مي‌بندد تا اينکه به تاريکي وراي عقل وارد شود؛ جايي که به‌قول سهروردي، معرفت در معروف گم شود.

در کتاب‌هاي کلامي، يکي از مباحث مطرح‌شده در بحث امامت، اصطلاح «نص جلي» و «نص خفي» است. اين دو اصطلاح که در ذيل مسئلة راه‌هاي تعيين امام مورد بحث قرار مي‌گيرد، در آثار کلامي فرق مختلف، اعم از معتزله، اشاعره، زيديه و اماميه مطرح شده است. در بين فرق مختلف اسلامي، تنها متکلمان اماميه‌اند که معتقدند اميرمؤمنان(ع)، هم با نص جلي و هم با نص خفي به‌عنوان جانشين بلافصل پيامبر(ص) تعيين شده است. اين مقاله با روش تحليلي ـ کتابخانه‌اي، ضمن اشاره به معيار نص جلي و نص خفي از ديدگاه متکلمان اماميه، دلایل آنها بر اثبات اين اعتقاد را تبيين می‌کند و به اشکالات مخالفان اين عقيده پاسخ مي‌دهد. در پایان، ضمن انتخاب معيار منتخب براي نص جلي و نص خفي، اثبات خواهد شد که برخلاف نظر بیشتر متکلمان، حديث غدير از مصاديق نص جلي است، نه نص خفي.

طرفداران نظرية اختيار انسان به شبهة معروف «ناسازگاري علم ازلي الهي با اختيار» پاسخ‌هاي نقضي و حلي داده‌اند. يکي از پاسخ‌هاي حلي، پاسخ مبتني بر قاعدة «تابعيت علم از معلوم» است. مفاد قاعدة مذکور اين است که علم تابع معلوم است و نمي‌تواند تأثيري در وجوب يا امتناع فعل داشته باشد. سريان اين قاعده به علم خداوند، مورد انکار عده‌اي قرار گرفته است. پژوهش حاضر که به‌روش توصيفي ـ تحليلي سامان يافته، بعد از گزارش و تبيين پاسخ یادشده، ديدگاه‌هاي مختلف در تماميت يا عدم تماميت اين راه‌حل را بررسي کرده و نشان داده است که منشأ مخالفت با راه‌حل مذکور، انکار ورود قاعدة تابعيت علم از معلوم در «علم فعلي» است، که علم پيشين الهي هم از همين سنخ است؛ اما از دو راه مي‌توان از اين پاسخ دفاع کرد: متعلق علم پيشين را معلوم خارجي ندانيم يا اينکه عموميت قاعدة تابعيت و عدم تأثيرگذاري علم بر معلوم را مسلم بدانیم و به علم پيشين الهي هم تسرّي دهيم.

فيلسوف مسلمان در زمينة شناخت خدا با چالشي روبه‌روست: از طرفي، خداي متعال و پيشوايان دين او را به خداشناسي دعوت کرده‌اند؛ و ازطرف‌ديگر، آموزه‌هايي وجود دارند که تفکر دربارة خدا را منع کرده‌اند. اين امر سبب شده است که در اذهان اين سؤال مطرح شود که آيا اساساً روش فلاسفه در مواجهة عقلاني با اين مسئله درست است؟ اگر روش فلاسفه درست است، پس با اين آموزه‌ها چه بايد کرد؟ همين چالش ما را بر آن داشت که به واکاوي اين ابهام بپردازيم تا معلوم شود که آيا اصلاً امکان شناخت خدا هست؟ و اگر هست، تا چه حد؟ آيا فقط صفات خدا را مي‌توان شناخت يا رسيدن به کنه ذات هم امکان دارد؟ پس براي مشخص شدن دقيق ابعاد اين چالش، در چند مرحله به کاوش خواهيم پرداخت. در مرحلة اول با بيان مختصري سه ديدگاه قابل طرح در اين زمينه را تبيين مي‌کنيم؛ در مرحلة دوم، به بررسی ادلة اين ديدگاه‌ها مي‌پردازیم و در مرحلة نهايي با نقد ديدگاه‌هاي رقيب، ديدگاه برگزيدة خويش را اثبات مي‌کنيم، مبني بر اينکه امکان شناخت اوصاف و افعال الهي وجود دارد؛ هرچند شناخت اکتناهي خدا امکان‌پذير نيست.

در زمینة کيفيت و چگونگي تصرفات تعليمي و آموزشي انسان در موجوداتي که به‌ظاهر فاقد شعورند، همچون جمادات، نباتات و حيوانات، اتفاق آرايي در ميان انديشمندان اسلامي وجود ندارد. يافته‌هاي تحقيق به روش اسنادي و تحليل محتوايي براساس مباني کلامي و فلسفي الهام‌گرفته از آيات قرآن اثبات مي‌کند که مرتبة علمي و منزلت تعليمي انسان نسبت‌به موجودات طبيعي، واسطة فيض و عامل تسهيل و ايجاد بهبود در فرايند تکميل آنهاست. تعليم و تعلم مرتبة عالي و منحصربه‌فرد تصرفات است که در موجودات جمادي، نباتي و حيواني، از سوي خداوند تکويني و از سوي بشر تسخيري است و با شعور يا عدم شعور موجودات طبيعي سازگار است. انسان به‌اذن الهي با نفوذ و سيطرة علمي به حدود، قابليت‌ها، روابط و قوانين حاکم بين موجودات، از آنها کشف‌المحجوب کرده، ظرفيت‌هاي پنهان آنها را از قوه به فعل تبديل مي‌کند و از اين طريق، هم نيازمندي‌هاي خود را برآورده می‌سازد و هم ساير موجودات را به کمال مي‌رساند.

مسئلة اصلي اين پژوهش، چيستي علم ديني با مطالعة موردي ديدگاه ابن‌حزم قرطبي است. يافتة اصلي اين پژوهش ـ ‌که به‌شيوة کتابخانه‌اي در جمع‌آوري مطالب و توصيف و تحليل عقلاني داده‌ها به‌نگارش درآمده‌ ـ آن است که از ديدگاه ابن‌حزم، ملاک ديني بودنِ علم اين است که علم از طريق منبع يا غايت خود با دين در ارتباط باشد و همين مطلب وجه تمايز ابن‌حزم با ديدگاه برخي از انديشمندان معاصر مانند آيت‌الله جوادي آملي است که ملاک ديني بودنِ علم را به موضوع يا همان معلوم مي‌دانند. ابن‌حزم براساس اهداف بشري، علوم را به دو دستة دنيوي و اخروي تقسيم مي‌کند و علم اخروي را به‌نام «علم شريعت» معرفي مي‌نمايد. به‌اعتقاد او، علم شريعت به‌علاوة همة علومي که در خدمت علم شريعت هستند، به ميزاني که به علم شريعت خدمت مي‌کنند، علم ديني به‌شمار مي‌آيند؛ درحالي‌که وی از اشتراک لفظي معناي دنيا و آخرت غافل بوده است.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده و در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، و گسترة شريعت نيز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد و تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت‌الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می‌دانند. ديدگاه ايشان برخي ابهامات را به‌دنبال داشته است که اين مقاله به‌‌روش کتابخانه‌اي و با رویکرد تحلیلی به بررسي آنها مي‌پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دين؛ خروج بسياري از متون ديني از قلمرو دين؛ عدم تشخيص گزاره‌هايي که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخيص ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم گزاره‌ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافتة این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

حديث ازجمله منابع مهم شکل‌گيري باورهاي کلامي و اعتقادي مسلمين است. لذا دقت در اصالت و پالايش منابع آن ضروري است. صحيح مسلم نزد غالب اهل‌سنت دومين اثر معتبر حديثي است که توسط مسلم‌بن ‌حجاج نيشابورى، از محدثان بزرگ اهل‌سنت (261ـ206ق) نگاشته شده است و مانند صحيح بخاري، جايگاه بلندي دارد و روايات موجود در آن، بدون بررسي مورد پذيرش سنيان قرار مي‌‌گيرد. اين جايگاه مستلزم سلامت و صحت راويان، سلسلة اسناد و متن روايات است. ازآنجاکه براساس اسناد قطعي، پديدة تحريف (به‌رغم زشتي و پيامدهاي منفي کلامي، فقهي و...) به منابع فراواني از متون اسلامي، اعم از روايي، اعتقادي، تاريخي و... نفوذ کرده است، اين سؤال مطرح مي‌‌شود که آيا کتاب یادشده از تحريف در امان مانده است تا کاملاً قابل اعتماد بوده باشد؟ پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با تكيه بر منابع معتبر و مختلف اهل‌سنت به‌منظور پاسخ به همين سؤال صورت پذيرفته و مهم‌ترين نتيجة آن، اثبات رخنة پديدة ناميمون تحريف در اين کتاب مهم و محوري بوده است. اين تحريفات، به‌صورت مستقيم و غيرمستقيم داراي ريشه‌ها و پيامدهايي در مباحث کلامي هستند و نيازمند دقت و موشکافي بيشتر اهل تحقيق‌اند.

اساس همة معارف، اصل شناخت «وجود» است. صدرالمتألهين علم را از سنخ وجود و ايمان را از سنخ علم می‌داند؛ لذا پیرو طرح نظریة تشکيک در وجود، تشکيک را در علم و نيز در ايمان جاري مي‌داند؛ يعني معرفت نفوس به متعلقات ايماني، همان شناخت به متعلقات فلسفي و وجودي است و در اين ساحت مي‌توان معرفت فلسفي را از سنخ معرفت ديني دانست. لذا حقايق وجوديه‌اي مانند خدا، نبي، معاد و حشر، از متعلقات معرفت فلسفي يا حکمت است که صدرالمتألهين علم به آنها را معادل معرفت ديني يا ايماني مي‌داند. صدرا براي اين نوع معرفت، طبق تشکيک وجود مراتب مختلفي را ذکر مي‌کند که برخي از اين مراتب، حقيقي و برخي غيرحقيقي‌اند. به بيان وي، نفس انساني در اثر طي کردن مراتب مختلف حسي، خيالي و عقلي، و همچنين اکتساب صور مختلف در علم حصولي و نيز علم مکاشفه‌اي، به‌تدريج مراتب استکمال را (هم در معرفت فلسفي و هم معرفت ديني) طي مي‌کند و از قوه به فعليت مي‌رسد. البته اين امر در کنار قرائن ديگري چون استعمال اسامي مختلف حکمت، نور و فقه، نشان مي‌دهد که نفوس انساني در اثر استکمال در مراتب خود، هم به معرفت فلسفي و هم معرفت ديني دست مي‌يابند که خود نشان از پيوند و ارتباط وثيق ميان معرفت ديني و فلسفي دارد.

کلارک پيناک (از مؤسسين الهيات گشوده) معتقد است، اگرچه همة الهي‌دانان (اعم از سنتي و گشوده) متفق‌اند که خداوند داراي «علم مطلق» است و بر مبناي علم به گذشته، اکنون و آينده است که مي‌داند چه خواهد کرد، لکن الهي‌دانان گشوده معتقدند که هيچ موجودي (حتي خداوند) نمي‌تواند به‌نحو «پيشين» بداند که انسان آزاد دقيقاً در آينده چه فعلي انجام خواهد داد؛ زيرا: اول، علم به آينده منطقاً ناممکن است (چون يا ناموجود است يا بکلي مبتني بر امکان است)؛ دوم، «از پيش دانستن فعل اختياري» در تعارض با آزادي انسان و خداست؛ سوم، اين امر در تعارض با دو آموزة «تدبير الهي» و «اعتماد به خداوند» است. در مقابل، با نگاهي بر آثار متکلمان اماميه درمي‌يابيم که نقدهايي جدي بر ديدگاه پيناک وارد است؛ ازجمله به دلايل متعدد منطقي و روايي، خداوند عالم به خود و غير خود است و اين علم موجب سلب ارادة او و انسان نیست و با ديگر آموزه‌هاي وحياني، ازجمله «تدبير» و «اعتماد»، تعارضي ندارد. در اين مقاله، مؤلف با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد نقد ديدگاه پيناک دربارة «علم پيشين خداوند به آينده» از منظر متکلمان اماميه است.