جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ایمان» و «نگرش» به ترتیب از مهم‌ترین مفاهیم در آموزه‌های دینی و روان‌شناسی اجتماعی هستند. برایند پیوند میان حوزه موضوعی نگرش در روان‌شناسی اجتماعی و مطالعات قرآنی در حوزه ایمان، اصطلاح «نگرش ایمانی» را می‌سازد؛ نگرشی که با رویکردی قرآنی و مبتنی بر نظریه‌های تکوین نگرش‌ در روان‌شناسی، نسبت به متعلقات ایمان شکل می‌گیرد. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی، مبتنی بر نظریه ناهماهنگی شناختی که یکی از مهم‌ترین الگوهای شناخته‌شده در روان‌شناسی اجتماعی برای تکوین و تغییر نگرش‌ها است،‌ مفهوم نگرش ایمانی و مؤلفه‌های مؤثر بر تکوین آن را از خلال آیات الهی مورد بازخوانی قرار داده و با پایبندی به لوازم یک مطالعه میان‌رشته‌ای، این مؤلفه‌ها را استخراج می‌کند. بر اساس یافته‌های این پژوهش، قرآن با معرفی عواملی چون «تحدی پیامبران»، «توجه به لوازم اعتقادات»، «تأکید بر عزت و کرامت انسان مؤمن» و نیز موانعی همچون «پذیرش گزینشی محتوای دین»، «استخفاف گناه و عواقب آن» و «پیروی از ظن و گمان» از رهگذر نظریه ناهماهنگی شناختی، تقویت نگرش ایمانی انسان‌ها را پیجویی می‌کند.

یکی از دغدغه‌های مربّیان تربیت اسلامی، تربیت در ساحت اقتصادی است. در راستای اولین گام این است که اهداف تربیت اقتصادی از منظر قرآن تبیین گردد و بدین تربیت سایر مؤلفه‌های تربیت اقتصادی همچون اصول و روش‌ها نیز جهت‌دهی شود. مربّیان نیازمندند که اول اهداف تربیت اقتصادی را تعیین کنند. هدف پژوهش این است که اهدافی که خداوند متعال در قرآن در رابطه با تربیت اقتصادی بیان کرده، جمع‌آوری شود و در چارچوب علمی ارائه شود تا مورداستفاده دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت قرار گیرد و متربیان خود را برای رساندن به این اهداف تلاش کنند. روش این تحقیق توصیفی - تحلیلی است. در این مسیر بیشترین استفاده از سه تفاسیر نمونه، المیزان و تفسیر اطیب‌البیان شده است. نتیجه تحقیق، دستیابی به یازده هدف اجتماعی تربیت اقتصادی از منظر قرآن است. این اهداف یا مربوط به بینش است که ازجمله شناسائی قوانین و مقررات اجتماعی - اقتصادی، اعطای بینش نسبت به رشد معنوی متربی، رفاه عمومی جامعه، و شناسایی متربی به حقوق دیگران است. یا اهداف مربوط به گرایش است که ازجمله ایجاد انگیزه متربی در جهت خدمت‌رسانی به دیگران، اهتمام متربی به آبادانی دنیا در راستای آخرت و طمع نداشتن به اموال دیگران و جهت‌دهی به آموزش و مهارت‌های اقتصادی است یا مربوط به رفتار متربی است که ازجمله دعوت متربی به عدالت اجتماعی، جهت‌دهی متربی به اصلاح جامعه، جهت‌دهی متربی به پرورش فرهنگ کار و جلوگیری از دین‌فروشی است.

اهمیت و نقش منابع انسانی در تحقق اهداف سازمان‌ها باعث شده است که در چند دهه اخیر تلاش‌های فراوان در مدیریت رایج برای طراحی الگوهای توانمندسازی کارکنان انجام شود، درحالی‌که به‌رغم نیاز به وجود الگوهای توانمندسازی مستخرج از آموزه‌های قرآن کریم و نیز بحث‌ها و گفتگوهای فراوانی ‌که در این زمینه میان نظریه‌پردازان حوزوی‌ و دانشگاهی صورت گرفته است متأسفانه هنوز کمتر به چگونگی تربیت‌ و توانمندسازی منابع انسانی و عوامل مؤثر بر آن با رویکرد قرآنی پرداخته شده است. هدف تحقیق حاضر ارائه و تبیین الگوی عوامل مؤثر بر توانمندسازی منابع انسانی از منظر قرآن، به معنای استخراج مفاهیم و مؤلفه‌های آن از آموزه‌های قرآن کریم است. این هدف با استفاده از روش تحقیق «نظریه داده‌بنیاد» پیگیری شده است. ازاین‌رو داده‌های تحقیق حاضر بر اساس این روش در سه مرحله کدگذاری شدند (کدگذاری باز، محوری و انتخابی). یافته‌های تحقیق عبارت‌ بودند از شناسایی 254 مفهوم، 24 مؤلفه و 3 بُعد. یافته‌های تحقیق بیانگر دستیابی به الگویی از توانمندسازی است که این الگو دارای عوامل سه‌گانه (فردی، سازمانی و محیطی) مؤثر بر توانمندسازی منابع انسانی است. عوامل فردی شامل: تدبیر و دوراندیشی؛ همت و پشت‌کار؛ دانش و مهارت و ...، عوامل سازمانی شامل: شایسته‌سالاری؛ تفویض اختیار و تکریم و قدردانی و...، عوامل محیطی شامل: فرهنگ و ارزش‌های سازمانی؛ وجود الگوهای رفتاری؛ وضعیت اقتصادی سازمان؛ وضعیت فرهنگی – اجتماعی سازمان و وضعیت سیاسی- امنیتی سازمان.

مهم‌ترین نوع یادگیری انسان، یادگیری از طریق مشاهده است. بر این اساس، یکی از روش‌های تربیت، تربیت به‌وسیله الگوست که می‌توان آن را «روش الگویی» نامید. این روش در قالب الگودهی، الگوپردازی و الگوزدایی قابل‌اجراست. ذهن انسان‌ها با دو شیوه نخست بیشترین انس را داشته و بر این اساس بیشترین حجم پژوهش‌ها هم به این دو شیوه اختصاص دارد؛ اما از دقت در آیات قرآن به شیوه سومی در اجرای تربیت الگویی می‌رسیم که همان الگوزدایی است. این شیوه از گونه‌های روش تربیت سلبی در برابر روش ایجابی است که در آن، اصل «آماده‌ســازی و رغبت‌انگیــزی» بیشتر موردتوجه است. چنانکه جهت‌گیــری اصلــی راهــبرد ســلبی، روش‌های «اکتشــافی» بــه‌جــای» اکتسـابی» و یـا «پرهیـز» بـه‌جـای «تجویـز» اسـت؛ زیرا در روش سـلبی و راهبـرد پرهیـز، از هرگونـه تحمیـل و تجویـز ارزش‌ها از بیـرون بـر فـرد «خـودداری» می‌شـود. ازآنجاکه این شیوه بر استخراج و استکشاف درون‌مایه‌های مخاطب از طریـق پیرایـش و زدایـش موانـع راه رشـد، بـه قصـد شـکوفاشـدن و آشـکارکـردن قابلیت‌هـای نهفتـه او استوار است، اهمیت پژوهش در این موضوع روشن می‌شود. پژوهش حاضر به منظور توجه‌دادن مربیان به این شیوه اجرایی از تربیت الگویی که کمتر موردتوجه پژوهشگران و مربیان واقع شده است، سامان یافته است. از‌این‌رو با مراجعه به آیات قرآن و دیدگاه مفسران ضمن توصیف شیوه الگوزدایی در قرآن به تبیین و تحلیل آن از نگاه قرآن پرداخته شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، الگوزدایی در قرآن به دو شکل جزئی‌تر قابل‌اجرا است. در شکل نخست با بیان ویژگی‌ها و سرانجام الگوهای منفی نوعی دلزدگی در متربی ایجاد می‌کند که نتیجه، همان الگوزدایی است. در صورت دوم با صراحت به الگوزدایی به موارد عینی آن اشاره کرده است

در این نوشتار که با روش کتابخانه‌ای و به‌صورت تحلیلی صورت گرفته است، هدف، بررسی دقیق‌تر پدیده تلقین، به‌ویژه در بُعد منفی آن و شناخت عناصری است که از دیدگاه قرآن و روان‌شناسی در بعضی افراد موجب تلقین می‌گردد. در حقیقت این سؤال مطرح است که چه عواملی در ایجاد تلقین در افراد نقش ایفا می‌کنند و آیا تلقین به خودی خود پدیده‌ای منفی است یا مثبت؟ این عناصر عبارتند از: تقدیرگرائی و بخت و اقبال که در آن فرد هرگونه شکست یا موفقیت را به امور ماورائی و طبیعی نسبت می‌دهد و اراده و نقش خود را بیهوده تلقی می‌کند. خواب و تخیل و هیپنوتیزم، که به نوعی تلقین هستند، ولی نباید از آنها برای اغفال و فریب مردم استفاده گردد. تسکین آلام که در آن برخی افراد در رویارویی با پیشامدهای سخت و وقایع، به‌جای روآوردن به علم و منطق، به تسکین روان خود باخرافات می‌پردازند. تفأل به‌جای تشخیص که در آن افراد در برابر وضعیت عدم قطعیت سعی می‌کنند با کمترین وقت وهزینه، بهترین تصمیم را بگیرند، لذا به فالگیری و پیشگوئی و ... رو می‌آورند. مکانیسم فرافکنی که در این مورد نیز افراد سعی می‌کنند فرایندهای ذهنی خود را که اندیشیدن به آنها نوعی احساس نامطلوب برایشان ایجاد می‌کند به دیگر چیزها نسبت دهند. دستاورد این تحقیق نشان داد که قدرت این تلقینات بیش از هرچیز بستگی دارد به مقدار تأثیرپذیری و اختیار خود فرد؛ هر میزان که ذهن و روان فرد پذیرای این‌گونه القائات باشد، زندگی او بیشتر تحت تأثیر این پدیده شکل می‌گیرد. حال اگر این تلقین موجب پیشرفت و موفقیت در امری نیکو شود، تلقین مثبت و تحسین شده و اگرموجب پریشانی و رکود احوال وزندگی گردد تلقین منفی و نهی شده محسوب می‌گردد. چه از دیدگاه دین و قرآن و چه از دیدگاه روان‌شناسی.

بسیاری از اندیشمندان براین باورند که مبنا قراردادن قرآن و برداشت‌های جدید و روزآمد از آن، راهی برای پاسخگویی به مسائل جدید پیش‌رو و حفظ ارزش‌ها و باورهای دینی است. تفاسیر بسیاری با این دغدغه نگاشته شد، در این میان برخی در بهره‌گیری از مبانی رویکرد اجتماعی همت گماردند، و برخی فارغ از قواعد و مبانی خاص این رویکرد، به تفسیر پرداختند، پسینیان آنان را مفسران اجتماعی به‌شمار آوردند. در این نوشتار به بررسی تطبیقی دو تفسیر با رویکرد اجتماعی می‌پردازیم. در این مقاله میزان انطباق دو تفسیر «من هدی القرآن» و «الکاشف» را با مبانی رویکرد اجتماعی (پیراستن چهره اسلام از شبهات و تردیدها، اثبات توانایی قرآن در پاسخگویی به اقتضائات اجتماعی زمان با نگاهی تربیتی - هدایتی)، موردبررسی قرار داده‌ایم، و نتیجه به‌دست‌آمده از تحلیل این دو تفسیر بیانگر این است که تفسیر من هدی القرآن - تفسیر هدایت- چنانکه از نام تفسیر نیز برمی‌آید سعی در پاسخگویی به مسائل روز با در نظر گرفتن جنبه تربیتی و هدایتی بیش از دیگر مقوله‌ها است و مرحوم مغنیه در تفسیر الکاشف با بهره‌گیری از تفاسیر و گفته‌های پیشینان در پی کشف مراد و مقصود آیه و انطباق آن با نیازهای روز جامعه است.

تفسیر تربیتی یکی از انواع تفسیر علمی است که پژوهشگران و اندیشمندان علوم قرآن و تفسیر، در دهه‌های اخیر بسیار به آن توجه کرده و در بخش‌ها و موضوعات گوناگون آن به تحقیق، بحث و نظر پرداخته‌اند. یکی از این بخش‌ها وموضوعات، تعریف تفسیر تربیتی است که تاکنون برخی محققان به تلاش در این زمینه پرداخته‌اند و هریک بر اساس برداشت خود از واژه «تربیت»، تعریف خاصی از آن ارائه داده‌اند که این تعاریف می‌توانند معنا، موضوع، قلمرو و وظایف متفاوتی برای تفسیر تربیتی ترسیم کنند؛ اما از یک‌سو به دلیل مغایرت با یکدیگر و از سوی دیگر به دلیل عدم انطباق کامل با ضوابط منطقی و راهبردی تعریف، نقد پذیر بوده و نواقص متعددی در بر دارند. اصلاح این نواقص نیازمند ترسیم ضوابط صحیح در جهت تعریف تفسیر تربیتی است. مقاله حاضر با هدف رفع نواقص تعاریف گذشته و دستیابی به یک چارچوب جامع‌تر و صحیح‌تر برای تعریف تفسیر تربیتی، با بهره‌گیری از ضوابط منطقی تعریف و روش تحلیل مفهومی، الگویی برای تعریف تفسیر تربیتی ارائه می‌دهد که نسبت به تعاریف گذشته کارآمدتر بوده و بتواند پایه‌ای برای تبیین و ترسیم ساختار و ماهیت و هندسه تفسیر تربیتی باشد. در این راستا به این نتیجه دست می‌یابد که تعریف صحیح اصطلاح «تفسیر تربیتی» بر درک و تحلیل صحیح واژه «تربیت» در این اصطلاح استوار است که با حذف معنای عام از دایره شمول آن و تعریف آن به «دانش تخصصی تربیت» می‌تواند موضوع، قلمرو، هدف و وظایف اصلی تفسیر تربیتی را به درستی روشن کند.

یکی از مهمترین روش‌های تربیتی که در آیات قرآن کریم برای تربیت و تعالی بشر بیان گردیده، «سنت‌های الهی» است. سنت‌ الهی، روشی ثابت، بدون تغییر، شامل، فراگیر و دایم الهی است. سنت‌های الهی، بیدارکننده و حرکت‌آفرین است و آدمی را بر اقامه خیر و دوری از سیئات یاری می‌رساند. شناخت صحیح سنت‌های الهی موجب می‌شود افراد جامعه اسلامی و بالتبع کلیت جامعه، راه صلاح و راستی را از راه ناصواب تشخیص داده و به هدف والای خود در مکتب اسلام که همانا تعالی بشر است نائل آید. ازاین‌رو، پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل محتوایی، به موضوع «نقش تربیتی سنت‌های الهی در سوره عنکبوت» می‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، ازجمله سوره‌های بیانگر سنت‌های الهی، سوره عنکبوت است. خداوند متعال در این سوره به برخی از سنت‌های الهی همچون سنت عذاب الهی برای ستمکاران (قوم شعیب، قوم عاد و ثمود، قارون و فرعون) و همچنین سنت نجات امت‌ها پس از امتحان و ابتلاء را بیان می‌کند. سنن قهریه و رحمانیه الهی که در سوره عنکبوت بیان گردیده، نقش تربیتی مهمی را برای مخاطبان قرآن کریم ایفا می‌کند، به‌نحوی‌که انسان با یادآوری و تذکره این سنن الهی، از قرار گرفتن و استمرار بر طریق ناصواب و گناه امتناع ورزیده و با رهایی از مسیر گناهکاران، راهِ صواب و کمال نهایی را برمی‌گزیند و بشارتِ سنن رحمانیه الهی همچون سنت نجات امت‌ها پس از امتحان و ابتلا نیز موجبات تشویق، ترغیب و امیدواری انسان بر تحمل سختی‌ها و شدائد می‌گردد. به دیگر سخن شناخت دقیق این سنت‌های الهی در سوره عنکبوت می‌تواند فرد جامعه اسلامی را در مسیر تربیت و تعالی یاری رساند، و با شناخت علل فراگیری سنت عذاب، از علل آن خودداری ورزید و موجبات تعالی را برای جامعه اسلامی فراهم کرد

نقش فرایند ایجاد انگیزش در تربیت اخلاقی از مهمترین مسائلی است که در علوم تربیتی بحث می‌شود. قرآن کریم با توجه به مبانی وحیانی خود دارای مؤلفه‌هایی است که برای شناخت این فرایند باید به آن مؤلفه‌ها دست یافت؛ زیرا پیش از تعیین آنها نمی‌توان این فرایند را به‌صورت صحیح مشخص کرد. این مؤلفه‌ها شامل مبانی، اصول، ویژگی‌ها، اهداف و مراحل است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی به استخراج این مؤلفه‌ها از قرآن کریم پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، مبانی فرایند ایجاد انگیزش در تربیت اخلاقی از منظر قرآن کریم عبارت است از: یکتاپرستی، اختیار و فطرت؛ اصول این فرایند: وحیانی بودن، تکریم انسان و توازن جسم و روح است؛ ویژگی‌ها و خصوصیات آن: اعتدال و میانه‌روی، قابل اجرا بودن و آگاهی‌بخشی است؛ اهدافش نیز اصلاح سبک زندگی، رسیدن به کمال و قرب الهی و رستگاری است؛ مراحل فرایند ایجاد انگیزش در تربیت اخلاقی از منظر قرآن کریم نیز در سه مرحله خلاصه می‌شود: مرحله ورودی (بعد نظری و شناختی) مرحله فعالیت‌ها (بعد عملی و رفتاری)؛ مرحله خروجی (تصمیم‌گیری).

معرفت‌شناسی، ترازو و معیار سنجش است. در دانش مکتب مدیریت روابط انسانی، عیار پدیده‌های سازمانی با علم سنجش، و جایگاه خود علم نیز با معرفت‌شناسی (اپیستمولوژی) سنجیده می‌شود. معرفت‌شناسی با درک ریشه‌ها، زمینه‌ها، ماهت و اعتبار دانش در ارتباط است. ازاین‌رو، از میان مبانی مکتب یادشده، یکی از مهم‌ترین آنها، معرفت‌شناسی به‌عنوان محور و مدار تحلیل بسیاری فرآیندهای مدیریتی و مسائل سازمانی است که بدون شناخت صحیح آن شاید سازمان‌ها با چالش جدی در مواجهه با افراد و نیز جهت ده رفتارهای آنها در سازمان مواجه ‌شود. معرفت‌شناسی در مکتب مزبور از چهار مؤلفه به نام‌های ماهت، موضوع، ابزار، منبع و اعتبار شکل یافته که در این مقاله با بهره‌گیری از روش استنطاقی مورد بررسی و نقد گرفته است. یافته های پژوهش نشان می‌دهد قرآن کریم تنها اتکاء به عقل و یافته‌های بشری را برای شناخت کافی ندانسته و تجربه، حس و استقرا را گام‌های مقدِمی برای شناخت کامل و مطمئن که متکی بر ایمان قلبی، برهان‌های عقلی و نقلی (قرآن و سنت) که دارای ماهت واقع‌نمایانه با دو نگاه عمودی (با خالق) و افقی (رفتارهای جوارحی و جوانحی مخلوق و تمام هستی) می‌داند. از نگاه قرآن ابزارهای شناخت تنها استقرایی نظیر مشاهده و آزمایش مبتنی بر رفتارهای انسان نیست؛ بلکه منابع آن دارای گستره فراوانی همچون وحی، عقل، قلب، حس و تمام هستی است که دارای اعتبار نامحدود و نسبت به مکتب مذکور دارای دیدگاه متفاوت است