جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان نسخه‌های برجای مانده از رسائل موسیقی، هویت مؤلف، تاریخ و محل تألیف برخی از آنها به درستی مشخص نیست. تألیف بیشتر این رسائل به دورۀ صفوی (۹۰۵- ۱۱۴۸ ق) منسوب است و از نظر صورت و محتوا نیز مشخصات خاصی دارند. یکی از این رسائل، که در منابع گوناگون به دورۀ صفوی منسوب شده، رساله‌ای است بدون عنوان از مؤلفی گمنام که پنج نسخه از آن در دست است. وجود شواهدی در این رساله انتساب آن را به دورۀ صفوی، مشکوک و حتی نادرست جلوه می‌دهد. از این‌رو در این مقاله برای شناخت و تبیین ساختار این رسالۀ گمنام در مرحلۀ اول، نسخه‌های موجود مقایسه و تفاوت آن‌ها ذکر شده است. در مرحلۀ بعد، الگوهای ساختاری، اصطلاحات و نظام مدال، متریک و ریتمیک آن را بررسی کرده‌ایم و مقایسه آن با سایر رسائل دارای هویت و تحلیل تطبیقی مکاتب علم موسیقی، با روش‌های توصیفی، تحلیلی و تطبیقی مشخص ‌شد که این رساله شاید در دوره‌ای تقریباً نزدیک به صفی‌الدین ارموی (م ۶۹۳ ق) نوشته شده باشد.

میرعماد حسنی­سیفی­­قزوینی و علی­رضا عباسی از خوشنویسان مطرح دوره صفوی بوده‌اند. میرعماد در ­نستعلیق تبحر داشت و علی‌رضا عباسی در سه قلم نسخ، ثلث و نستعلیق. در پژوهش حاضر به بررسی تفاوت­های­ ترکیب­بندی در قطعات نستعلیق این دو خوشنویس، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به روش پیمایشی با رویکرد توصیفی- تطبیقی پرداخته شده و هدف اصلی، شناسایی و مقایسه قاعدۀ حسن­وضع، از طریق بررسی قواعد ترکیب و کرسی است. به همین سبب، 10 قطعه از آثار نستعلیق در قالب‌های چلیپا و سطرنویسی، تطبیق داده شده اند. بنابر مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، میرعماد در مقایسه با علی‌رضا عباسی، به قاعدۀ «حُسن وضع» پای­بندی بیشتری داشته است. وجوه تمایز در تحریر این قطعات، ناشی از اختلافات جزئی‌ در رعایت کرسی­بندی­ها­، نحوۀ اجرای مدّات، حروف و کلمات، زاویۀ نقطه‌گذاری، شیوۀ ترکیب­بندی و پراکندگی مدّات و نیز نحوۀ رقم­زنی دو خوشنویس است.

اقطاع در اشکال مختلف همواره یکی از شیوه‏های مسلط نظام زمین‏داری، به ویژه در سده‏های نخستین و میانۀ تاریخ ایران بوده‏ است. این نوع زمین‏داری در دورۀ غزنویان به سبب اتکا بر نظام غنیمت‏گیری چندان رواج نیافت. بنابر قاعده، آنگاه ‏که دولت توان نداشت تا مواجب سپاهیان را به نقد پرداخت کند، املاک را به شکل اقطاع واگذار می‏کرد، اما سؤال این است که چرا در دورۀ غزنویان متأخر، یعنی از دورۀ سلطان مسعود به‌بعد، به‏رغم دشواری شرایط حکومت در پرداخت مواجب نقدی به سپاهیان، نظام اقطاع رواج نیافت؟ این مقاله با روش توصیف و تحلیل کیفی در پی تبیین نظام اقطاع در دورۀ غزنویان متقدم و پاسخ به پرسش مذکور در دورۀ غزنویان متأخر است. بنابر یافته‏ها، گرچه غزنویان متقدم، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمین‏داری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر این‏که سلاطین متأخر غزنوی، با تأمین حقوق سپاهیان از مال رعیت، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.

سنتهای پزشکی ایران و هند در قرون متمادی با یکدیگر در تعامل بوده و بر غنای هم افزوده‌اند. سنت پزشکی هندی متاثر از آیورودا است که قرنها تنها ابزار پزشکی آن دیار بوده و بعدها در تعامل با سایر سنن پزشکی چون ‌آیین ‌بودا، ‌دائو، ‌تبتی‌ها و طب ایرانی و اسلامی تاثیرات متقابل داشته است. در قرن دهم ق با مهاجرت پزشکان ایرانی به هند و رواج و رونق زبان فارسی و تالیف آثار پزشکی در آنجا، تاثیر سنت پزشکی هندی بر اطبا و در آثار پزشکی فارسی بیشتر آشکار شد. استفاده از داروها و شیوه‌های درمان هندی در آثار تالیف شده در آن دوران، مانند موسیقی و سحر و جادو و معرفی داروهای هندی از نشانه‌های این مدعاست. دو کتاب خلاصة التجارب بهاء الدوله رازی و علاجات داراشکوهی نورالدین شیرازی مهم ترین نمونه هایی است که در آنها بارها به سنت پزشکی هندی اشاره شده است.

پس از استیلای عرب‌ها بر ایران و فروکش پایداری‌های محلی، از سده دوم هجری ایرانیان جنبش‌هایی را علیه زمامداران عرب برپا کردند که به باور عده‌ای از پژوهشگران، هدف رهبران آن، دستیابی به استقلال ایران و احیاء دین زرتشتی بود. حال، پرسش پژوهش حاضر این است که اگر این قیام‌ها با انگیزه ملی و از سر وطن‌دوستی و استقلال‌خواهی بود، موبدان که حافظان دین زرتشت و فرهنگ و آداب ایرانی در غیاب شاه بودند، چه عکس‌العملی به این قیام‌ها داشتند؟ این پژوهش نشان داد که جنبش‌های ایرانیان، بیشتر جنبه اجتماعی و اقتصادی داشت و اغلب برپاکنندگان و شرکت‌کنندگان، از موالی و پیروان فِرَق زرتشتی از جمله به‌آفریدیه و خرم‌دینی (نومزدکیان) و بعضا با عقاید التقاطی‌ای بودند که موبدان، آنان را به سبب ایجاد بدعت در دین، کفرآمیز و با از بین بردن اتحاد و انسجام داخلی برای جامعه زرتشتی، زیان‌مند و خطرناک می‌دانستند؛ از این‌رو ضمن اعلام بیزاری و همراهی نکردن، به مقابله با آنان نیز برخاستند.

پیدایش جنبش­های سلفی در دهه­های اخیر پرسش­هایی در حوزه­های سیاسی، اجتماعی و فکری برانگیخته است. ایدئولوژی مطرح شده از سوی رهبران این گروه‌ها، مبتنی بر بازگشت به اسلام راستین، موجب پرسش و جست‌وجو در باب نسبت میان اندیشۀ این گروه­ها با دین اسلام و کتاب و سنت پیامبر اکرم(ص) گردیده است. در این مقاله، عقاید این گروه­ها ریشه یابی و تبارشناسی خواهد شد و تا حدی به زمینه­های بروز این اندیشه­ها نیز می‌پردازیم. گرچه ریشه‌های سلفی‌گری را به دوران صدر اسلام باز می­گردانند، در مجموع این طرز فکر و عمل، زیر سایۀ اندیشه­های ابن­تیمیه قرار دارد. این مقاله، به روش توصیفی و تحلیلی تنظیم و در آن تنها به نمونه­هایی از جریانهای سلفی در سالیان متأخر اشاره شده است. از میان اندیشه­های مؤثر در شکل‌گیری سلفی‌گری، تنها به بررسی آراء مودودی و سیدقطب به اختصار پرداخته‌ایم.

بررسی رابطه‌ میان معماری و اسلام باتوجه به ماهیت‌ معماری، زمینه را برای فهم مناسبی از معماری اسلامی پدید می‌آورد. پژوهش حاضر با هدف تبیین ماهوی مفهوم معماری اسلامی به روش پدیدارشناسی تألیف شده ‌است و کوشیده‌ایم با حرکت از علم اجمالی به علم حصولی، در جهت ایجاد امکان نظری پاسخ به پرسش از چیستی معماری اسلامی، در قالب رویکردی آسیب‌شناسانه به‌تعابیر موجود، گامی برداشته ‌شود. ضرورت و اهمیت پرداختن به پژوهش پیرامون چیستی معماری اسلامی را می‌توان در حوزه‌های مختلفی از جمله دستیابی به الگوی زمینه‌محور و بومی برای تنسیق فرمی- فضایی در روند توسعۀ فیزیکی و پاسخگویی به نیازهای کاربران محصولات معماری جست‌وجو کرد. یافته‌های پژوهش، تحقق معماری اسلامی را در ساحت نیازهای کالبدی مستخرج از امر قدسی و نیز اعتلای معماری، امکان‌پذیر می‌داند.

با­ظهور حاکمیت عباسیان در بین­النهرین و بنای بغداد به عنوان دارالخلافه، اهمیت سیاسی و اقتصادی آن منطقه به طور محسوسی رشد یافت. این شهر از اواسط سدۀ دوم ق به یکی از مراکز عمدۀ تحولات اقتصادی جهان اسلام تبدیل شد و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص (مرز اتصال بین دو جهان شرق و غرب) جایگاه ممتازی در عرصۀ تجارت­ و بازرگانی کسب کرد. سؤال اصلی پژوهش این است که چه دلایل و زمینه­هایی سبب گسترش­ و رشد تجارت بغداد در دورۀ ­اول خلافت عباسی شد؟ این تحقیق به­روش تاریخی، در تحلیل ­و تبیین چگونگی برآمدن بغداد به‌عنوان یکی از کانون­های مهم تجارت در این دوره می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی است که نقش موقعیت­ جغرافیایی­ و سیاسی بغداد و عبور راه‌های تجاری (خشکی و دریایی) شرق ­و غرب جهان اسلام از بین‌النهرین با مرکزیت آن و ایجاد امنیت و تأسیسات رفاهی سبب رشد و شکوفایی تجاری آن شهر شد. با توجه به کارکرد تجاری ـ بازرگانی بغداد، این شهر نقش مهمی در گسترۀ تمدن دورۀ ­اسلامی در عرصه‌های کشاورزی، صنعت، آموزش­ و علوم ایفا کرد.

در بسیاری از نسخه‌های مصور تاریخی، برای نمایش شخصیت­ها در شمایل نگاری، وجه ثابتی به تصویر در آمده است تا شناخت ایشان برای بیننده تسهیل گردد. هدف این مقاله، واکاوی الگوی تصویری پوشش حضرت علی(ع) در نگاره­های خاوران­نامۀ ترکمانی از منظر ساختار صوری است. طرح، نقش، فرم و رنگ عناصر پوشش حضرت علی(ع) در نگاره­های نسخۀ خاوران­نامه چگونه تحلیل می­شود؟ نتیجۀ مطالعۀ اسنادی به شیوۀ تطبیقی ـ تاریخی و با نمونه­گیری 9 نگاره به صورت هدفمند حاکی است که در نگاره­های این نسخه، امیرالمؤمنین علی(ع) با پوشش عمامه، قبا و عبا تصویر شده و رنگ یا شیوۀ تزئینی ـ یا بر­عکس ـ ساده­نمایی برای تمایز ایشان از دیگر افراد به کار نرفته است: پوشش امام علی(ع) در تمام موقعیت­ها، ترکیب سه­قطعه­ای متداول دارد. بنابر این، همانندی ایشان با دیگر افراد در تصاویر به قرین مفهومی وجه، نشانه­ای دارد و موضوع همگونی کسوت حضرت علی(ع) را با مردم جامعه در زمان زیست در ذهن تداعی می‌­کند.

بخش «الیاقوتة ‌الثانیة فی علم‌الالحان و اختلاف‌الناس فیه» در کتاب العقدالفرید، یکی از مهم‌ترین منابع آگاهی ما از بحث‌های مربوط به جایگاه موسیقی و وضع و حال موسیقیدانان و انواع سازها در دورۀ اموی و عباسی است. ابن عبدربه اندلسی از جمله دانشمندانی است که در این بخش از کتابش به سود موسیقی و هنرهای مرتبط با آن مثل نوازندگی و آوازخوانی رأی داده و بر نوع «موسیقی آوازی» مورد علاقۀ روزگار خود تأکید کرده است. وی ضمن معرفی هفتاد و هفت تن از موسیقی‌دانان زمان امویان و عباسیان که بیشتر آن‌ها مرد و جزو هنرمندان درباری بودند، روابط میان خلفا و هنرمندان را دوستانه به تصویر کشیده و شماری از سازهای رایج آن زمان را معرفی کرده است. در این مقاله کوشش شده است تا دیدگاه‌ها و استدلال‌های ابن عبدربه در باب موسیقی و نقش و جایگاه موسیقی‌دانان دوره‌های اموی و عباسی، به صورت تحلیلی و آماری بررسی شود.