جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکرد دکارت و سنت فلسفی پس از وی به آگاهی، پیامدهای معرفتی را به دنبال داشت. تمایز سوژه و ابژه و مسئلۀ نحوۀ ارتباط ذهن و بدن که موجب گرفتاری ذهن در میان تصورات خود شده و درنهایت منجر به مسئلۀ «تنگنای شخصی» گردید. همچنین مشکل این‌همانی شیء ادراکی، شکاکیت، و بحث ارزش‌گذاری با توجه به شکاف میان ذهن و عین، به‌طور خلاصه از پیامدهای این رویکرد به‌شمار می‌روند. با عنایت به این مسئله، رویکردهای بدیل برای مرتفع ساختن این پیامدها از سوی فیلسوفان ارائه گردید. ازجمله این رویکردها، پدیدارشناسی در تقریر هوسرل، هیدگر و مرلوپونتی است. پدیدارشناسی استعلایی هوسرل، با به میان کشیدن حیث التفاتی و همچنین هیدگر با آموزه «بودن در جهان» و مرلوپونتی با ایده بدن‌های آگاه، توصیفی از سازوکار و ویژگی‌های آگاهی به‌دست دادند. مقاله حاضر در تلاش است تا مشکلات نظام معرفتی دکارتی-اروپایی را بررسی کرده، سپس نحوۀ مواجهه با مشکلات پیش‌آمده را نشان داده، و درنهایت ویژگی‌های هر رویکرد را تحلیل و نقادی کرده و تبیین کند که آیا رهیافت‌های بدیل توانسته‌اند مشکلات پیش‌آمده را مرتفع سازند یا خیر؟

بنا به دلایلی، کشف دیدگاه نهایی ملاصدرا در مسائل گوناگون حِکمی نیازمند دقت و حوصله فراوان است. در باب نحوه پیدایش و بسط علم انسان نیز گرچه دیدگاه‌های گوناگونی قابل طرح است، اما نظریه‌ای که هم شواهد متنی روشنی آن را تأیید می‌کند و هم برآمدۀ از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی است، دیدگاه انکشاف نفس است. در این دیدگاه، استکمال نفس به معنای دریافت کمالات بیگانه با نفس از بیرون و اضافه شدن آنها بر نفس نیست، بلکه نفس حقیقتی بسیط است که به امداد الهی و در اثر حرکت جوهری اشتدادی، پیوسته آنچه را در نهان خویش به نحو مُجمَل دارد به گونۀ مفصل آشکار می‌سازد. در فرآیند تحولی معرفت نیز کمال علمی از بیرون بر نفس افزوده نمی‌شود، بلکه از درون می‌جوشد و در حقیقت، وجود نفس بر خودش منکشف می‌گردد. این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد که بسیاری از مبانی ویژۀ حکمت صدرایی با تفسیرهای رایج از تحول نفس-که در آنها سخن از خروج از قوه به معنای نداری به فعلیت به معنای دارایی است- سازگار نبوده و این مبانی خوانشی نو از تحول اشتدادی نفس به ویژه در حوزۀ معرفت و ادراک را می‌طلبد. در کنار اشارات روشن و بلکه تصریحات متنی، برخی مبانی همچون اصالت، بساطت، تشکیک(در مظاهر) وجود، عدم‌ناپذیری وجود، مظهر بودن همه ادراکات برای نفس، اتحاد نفس با مفیض کمال علمی(عقل فعال)، کینونت سابق نفس، معاد جسمانی صدرایی و معنای صحیح قابلیت نفس در ادراک، ما را به نظریۀ انکشاف نفس رهنمون می‌سازد.

بحث مفاهیم کلی و دسته‌بندی معقولات از مهمترین مباحث فلسفی است که در سامان بخشیدن به دیگر مسائل فلسفی نقش محوری و اساسی دارد. سخنان و دیدگاه‌های فیلسوفان مسلمان در دسته‌بندی معقولات دچار اختلافات و ابهامات زیادی شده است. تا زمانی که عوامل زمینه ساز ابهام بررسی نگردد، نمی‌توان به دسته‌بندی مناسبی از معقولات و مفاهیم کلی دست یافت. درباره علل ابهام در اندیشه فیلسوفان مسلمان می‌توان به مواردی مانند عدم اصطلاح‌سازی، ابهام رابطۀ معقول اول با معقول ثانی، درآمیختن حیطه‌ها در تقسیم معقولات، گره زدن دسته‌بندی مفاهیم به نظریات فلسفی و ابهام نسبت میان وجود و ماهیت اشاره نمود. با بررسی دقیق علل ابهام و لوازم معرفتی آنها می‌توان پی برد که معقول ثانی فلسفی نمی‌تواند قسیم معقول اول باشد و در دسته‌بندی معقولات نحوۀ دلالت مفهوم بر مصداق ملاک تقسیم است، نه نحوۀ شکل‌گیری و انتزاع مفهوم؛ وجود و هستی به سبب شمول آن نباید در عرض مفهوم دیگری مانند ماهیت قرار گیرد و به تبع نزاع اصالت وجود و ماهیت تعریف گردد. با قرار دادن مفهوم وجود و واقعیت به عنوان مقسم مفاهیم می‌توان دسته‌بندی جدیدی را مطرح نمود که اشکالات و ابهامات مورد نظر را نداشته باشد.

مدرسه حله ازجمله مدارس پرآوازۀ شیعه در مقطعی از تاریخ تشیع بوده که از جهاتی چند با دیگر مدارس شیعی متفاوت می‌نمود؛ ازجمله در روند علوم به ویژه علم کلام تحولات چندی به وجود آورد. بی‌تردید بررسی تطورات و تحولات علم کلام و مسائل آن با محوریت مدارس کلامی می‌تواند نقش قابل توجهی در گستردگی دامنۀ پژوهشهای علمی ایفا کند. در این راستا این جستار بر آن شد فرایند تطوری قلمرو علم امام را که یکی از آموزه‌های کلامی خاص شیعه و از مقومات مسئلۀ امامت است در مدرسه حله از آن جهت که بخش قابل توجهی از تاریخ کلام امامیه را پوشش می‌دهد، بنمایاند و در ضمن به چند مسئله مهم مربوط به این موضوع با رویکردی تاریخی نقبی بزند، اول پیشینۀ رویکردهای معاصر را دربارۀ قلمرو علم امام بنمایاند، دوم جریانهای فکری این مدرسه را که در تطور قلمرو علم امام تاثیرگذاربوده‌اند را بشناساند، سوم علل پیدایش هر یک از قلمروها را درباره علم امام مشخص نماید، بی‌تردید هر کدام از این امور در فهم و تبیین مسئله علم امام نقش موثر داشته وپاسخ بر بعضی از پرسشهای پیرامون علم امام خواهد بود.

نحوۀ مواجهۀ صاحبان اخبار غیبیِ ناظر به وقایع مرتبط با آینده خود یا دیگران، از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شایع‌ترین شبهات این است که چرا کسانی که به مدد علم غیب، از خطرات آینده اطلاع داشتند، به منظور دفع خطر و ضرر از خود یا دیگر افراد مرتبط، عکس‌العملی متناسب با آن خطرات از خود نشان ندادند؟ نگاشته حاضر- که به روش توصیفی، تحلیلی و با شیوۀ کتابخانه‌ای سامان یافته- پاسخ‌های باورمندان به علوم غیبی معصومان را بررسیده، و به این نتیجه رسیده است که برخی پاسخ‌ها، نوعی تسلیم به شبهه و فروکاستن از گستره و کیفیت علم غیب امام است، برخی دیگر، مبتنی بر مبنایی خاص و مورد اختلاف است، و برخی دیگر فاقد معیار مشخص و شواهد کافی است. پاسخ صحیح، مبتنی بر توجه به خصوصیت حادثه‌ای است که علم غیب، از آن خبر می‌دهد. در حوادث حتمی الوقوع، توقّع تغییر(از طریق عمل اختیاری انسان)، خلاف فرضِ حتمیّت، و مصداق اجتماع نقیضین است. البته در مواردی، این حوادث در ظرف وقوع، زمینه‌ای برای عکس العمل ایجاد می‌کنند که امام معصوم با بهره‌گیری از علم غیب خود و در راستای هدایت امت، به عنوان یکی از وظایف امامت، عکس العملی متناسب با حوادث مذکور، تدارک می‌بیند.

برای این‌که مشخص شود چرا در بحث زمان حال‌گروی بر بعد چهارم‌ رجحان دارد، نخست باید دید در طول تاریخ چه اشکال‌های جدی‌ای بر بعد چهارم‌ وارد شده‌است. برخی از اندیشمندان غربی امروزه در این مورد نکاتی بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آن این است که بعد چهارم‌ نافی حرکت است و از این‌رو به‌شدّت خلاف شهود است. برخی از اندیشمندان مسلمان نیز، از همان هنگام طرح بعد چهارم‌ توسط محقق طوسی، گاه به‌روشی مشابه به‌شدت در نقد آن کوشیده‌اند. برای نمونه، علامه حلی می‌گوید: ما بداهتاً می‌دانیم که گذشته و آینده‌ای چون دیروز و فردا معدوم‌اند نه این‌که هر کدام در جای خود موجود باشند. به‌عبارتی، بعد چهارم‌ چون نافی حرکت و تغییر و تغیر است، خلاف شهود و خلاف بداهت بوده و بلکه عین سفسطه است. بنابراین اشکال‌های اندیشمندان مسلمان بر بعد چهارم‌ باید به‌روش تاریخی دقیق مشخص‌شود و تحلیل عقلانی شود تا سپس روشن‌گردد این اشکال‌ها تا چه اندازه پذیرفتنی است.

فهم و تفسیر هرمنوتیکی متن، حاصل گفت­وگو و برهم­کنش دوسویۀ مفسّر و متن است. در فرایند گفت­گو، افق معنایی متن که متأثر ازمؤلف آن است با افق­های متفاوت مفسّران درهم­آمیخته و به پرسش­های برآمده از موقعیت­های هرمنوتیکی گوناگون پاسخ می­دهد. از آن‌جا که مفسران با مطرح ساختن پرسش­های متفاوت در پی دست­یابی به فهم متن هستند می­توان شاهد تنوّع در فهم آن‌ها بود. فهم و تفسیر هرمنوتیکی مبتنی بر ارکان چهارگانه مؤلّف، متن، مفسّر و زمینه می­باشد. تمایز رویکردهای هرمنوتیکی بستگی به میزان نقش هر یک از ارکان چهارگانه در فرایند فهم دارد. شناخت و مقایسۀ مبانی نظریه­های هرمنوتیکی از آن­رو اهمیت دارد که بستر­ساز نقد و نظر ناقدان است. این مقاله با روش توصیفی– تحلیلی و با هدف بررسی، تحلیل تطبیقی و مقایسۀ مبانی آرای اندیشمند معاصر اسلامی «محمّد مجتهد شبستری» با هرمنوتیست معاصر غربی «اریک دونالد هرش» در صدد دست­یابی به پاسخ این پرسش اصلی است: مطالعه تطبیقی مقایسۀ مبانی فهم هرمنوتیکی در آرای مجتهد شبستری و هرش به چه نتیجه­ای می‏انجامد؟ حاصل بررسی تطبیقی مقایسه در محورهای چهارگانه یاد شده نشان از فزونی قرابت مبانی آراء بر اختلاف مبانی آرای آن‌ها است. اهمّ اشتراک مبانی آرای آن‌ها در پذیرش قصدیّت مؤلّف در تولید متن، تعیّن بخشیِ معنا از جانب مؤلّف، استنطاق مفسّر از متن، تأثیر پیش دانسته‌ها­، علاقه‌ و انتظارات مفسّر در فهم متن و پذیرش دور هرمنوتیکی در فهم متن است. اهمّ اختلاف مبانی آرای آن‌ها در این است که شبستری قائل به تکثّر معنا و هرش قائل به ثبات معنا است. شبستری دور هرمنوتیکی را بین پیش فهم و افق معنایی مؤلّف در متن برقرار می­کند، ولی هرش بین ژانر متن با اجزاء متن و پیش­دانسته­های مفسّر. شبستری با پذیرش تاریخ­مندی متن قائل به معنای مرتبط با حالِ متن است و ولی هرش تاریخ­مندی در تفسیر(معناداری متن) را می­پذیرد نه تاریخ­مندی در فهم(معنای متن).

آیا می­توان در حکمت اسلامی از طریق به­کارگیری قواعد منطقی به تعریف حدی و حقیقی واجب­تعالی نایل شد؟ شمار پرشماری از پژوهش­گران بر این باورند که ارائۀ «تعریف حدی حقیقی» برای واجب­تعالی ممکن نیست؛ زیرا تعریف حدی مختص به امور ماهوی است و واجب­تعالی امری ماهوی نیست. برخی عبارت­های ابن­سینا نشان می­دهد که او در پاره­ای موارد ـ مانند حیثیت اضافی قوای نفس ـ برای امور غیرماهوی «تعریف حدی حقیقی» درنظر گرفته است؛ در عین حال او برای واجب­تعالی تعریف حدی حقیقی ارائه نکرده و در این مورد به «شرح اسم» اکتفا کرده است. ایدۀ اصلی مقالۀ حاضر این است که ابن­عربی و ملاصدرا از روزنه­ای که در نظام منطقی ابن­سینا برای تعریف حدی حقیقی امور غیرماهوی باز شده است استفاده کرده و نگرش او برای تعریف حد امور غیرماهوی را در نظام حِکمی خود امتداد داده­اند. نتیجه­ای که به­دست آمده از قرار زیر است: ابن­عربی دو راهکار را برای تعریف حدی واجب­تعالی ارائه کرده و صدرالمتألهین نیز یک راهکار به شیوه­های ابن­ عربی افزوده است.

نحوۀ خوانش متون دینی و برداشت‌های گوناگون از آن از دغدغه‌های اندیشمندان فلسفۀ دین محسوب می‌شود. در این میان، برخی با بهره‌گیری از نظریه‌های جدید زبان‌شناسی در پی ارائۀ روشی نو در فهم متون دینی شده‌اند. چنان‌که عبور از دیدگاه‌های پدیدارشناسانه و ساختارگرایانه و باور به اندیشه‌های ساخت‌شکنانه یکی از تازه‌ترین راهکارهای موجود در فهم دین محسوب می‌شود. بر پایۀ این دیدگاه، هر دالّ می‌تواند مدلول‌های گوناگونی داشته باشد و دستیابی به یک فهم قطعی و ثابت از متون، امری غیر ممکن است. این پژوهش با روش تحلیلی- اسنادی به واکاوی اندیشه‌ها و پیش‌فرض‌های فلسفی علی حرب از اندیشمندان ساخت‌شکن لبنانی پرداخته است که رودیکرد فلسفی وی بیشتر متأثر از ژاک دریدا فیلسوف فرانسوی می‌باشد. حرب در سیر فلسفی خود و پس از بهره‌مندی از اندیشه‌های فلسفی غرب و همچنین برخی متفکران عرب، تلاش کرده با در هم آمیختن برخی دستاوردهای اندیشه غربی و سنت بومی، راه خروجی برای تقابل جهان اسلام و غرب بیابد. وی در این راه نهایتاً به ارائه راه‌حل‌هایی تحت عنوان منطق تحویلی و عقل گردشی می‌پردازد که در این پژوهش به تبیین و تحلیل آنها پرداخته شده است.

ارسطو به‌سبب روش فلسفی در شناخت طبیعت و برهانی‌کردن گزاره‌های طبیعی، همواره به‌دنبال به‌دست‌آوردن نتیایج ثابت و مابعدالطبیعی از روابط جهان هستی بود. به همین دلیل، ویژگی‌هایی همچون ابطال‌پذیری جزء ماهیت طبیعیات نبود. با تحولات علمی اروپا، این نگرش فلسفی به جهان تغییر کرد و آن را گویای واقعیت جهان نمی‌دیدند و فلاسفه همگی تلاش کردند تا روش مشاهده و فرضیه و استقراء را به‌عنوان روشی کارآمد در شناخت طبیعت معرفی کنند؛ زیرا این روش تجربی می‌توانست حقیقت جهان خارج را توصیف کند. بدین‌سان، نگاه فلسفی و مابعدالطبیعی به طبیعت جای خود را به نگاه تجربی و ابطال‌پذیر علوم تجربی داد. همچنین، علاوه بر تمایزاتی که در تحولات شناخت طبیعت ایجاد شد، روش و غایت طبیعیات به روش و غایت جدیدی در علوم تجربی تبدیل شد. این تمایز عمده در نگاه به طبیعت، پیامدهای بسیاری در پی داشته است. در این نوشتار به این تمایزات و تحولات می‌پردازیم.