جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیتر ال. برگر (1929-2017) یکی از تأثیرگذارترین جامعه‌شناسان در شصت سال گذشته بوده که آثارش در زمینه جامعه‌شناسی دین، از جمله آثار کلیدی این حوزه است. مقاله حاضر، «نقد مثبت» سه جنبه از نظریه برگر در جامعه‌شناسی دین است: 1. کاربرد ناسازگار ایده ساخت اجتماعی؛ 2. بی‌توجهی به «قدرت» و «ایدئولوژی»؛ و 3. کارکرد ناکافی زبان به عنوان ابزار ساخت جهان. این مقاله با تقویت نظریه برگر در بستر نظریه‌های معاصر ایدئولوژی و گفتمان، طرح کلی رویکرد ساخت‌گرایانه انتقادی به جامعه‌شناسی دین را مطرح می‌کند.

فراگیرترین ماهیتی که جهان زیستی بشر را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد دین است. دین دربرگیرنده آرامش‌ها، جنگ‌ها، عمران، خرابی‌ها و ... است. هنر ابزار پُرقدرت دین در این میانه در کمک به نشر و گسترش عقاید و افکار و مرزداری از آن است. آموزش هنر در جامعه از یک سو در بُعد اجرایی به بسط و گسترش و غنای تکنیک‌ها و زیبایی‌های هنری و معنوی در دین کمک می‌کند و از سوی دیگر در بُعد مخاطب همچون رسانه اجتماعی مخاطب را به رشد هدایت می‌کند. هر دین به فراخور فلسفه وجودی‌اش می‌تواند طبق محتوای ارزشی‌اش سفارش‌دهنده آثار هنری دینی باشد و نهایت استفاده را از هنر ببرد و در مقابل، راز ماندگاری هنر نیز در تعامل با ادیان بوده است، چراکه تاریخ‌نگاری‌های هنر در بستر سفارش‌دهندگان دینی به چشم می‌خورد و به علت معنویت مکانی آثار هنری هم تا حد امکان حفظ شده است. با این همه، جریان‌های هنری مولد معنویت و گرایش‌های فراطبیعی نبودند، بلکه شأن الاهی و اجتماعی دین ایجاب می‌کرد که هنر بستری برای ایجاد انگیزه و تعامل و فضاسازی معنوی باشد.

شورای دوم واتیکان نقطه عطف بسیار مهمی در تاریخ کلیسای کاتولیک رومی بود و این کلیسا را تا حد بسیار با جهان مدرن آشتی داد. در این شورا، که از 1962 تا 1965 به درازا کشید، ترقی‌خواهان و محافظه‌کاران در برابر یکدیگر صف‌آرایی کردند که نتیجه‌اش تصویب 16 سندِ عمدتاً ترقی‌خواهانه بود. مهم‌ترین ابعاد نوشدگیِ آموزه‌های کاتولیکی عبارت‌اند از: تنوع زبانی و فرهنگی در آیین عبادی، وحدت‌گرایی مسیحی، ارتباط با پیروان سایر ادیان، اختیارات مشترک و مساوی اسقفان، عدالت‌خواهی، و جایگاه غیرروحانیان در کلیسا. این شورا متأثر از برخی زمینه‌های اجتماعی و الاهیاتی بود. به ‌لحاظ اجتماعی، اوضاع کاتولیک‌های کشورهای فقیر تأثیر بسیار بر مصوبات آن داشت. از نظر الاهیاتی نیز اندیشه‌های الاهی‌دانان مدرنی چون تِیار دو شاردن، آنری دو لوباک، ایو کونگار و کارل رانر بسیار مؤثر بود. پس از شورای دوم واتیکان، پارسامنشی کاتولیکیِ رومی نیز جانی تازه گرفت و به ‌طور خاص، مادَر ترسای کلکته و هنری ناون برجستگی خاصی در این وادی داشتند.

تعیین چارچوب‌های زمانی و مکانی پیدایش دین‌های کهن، مبحثی مهم در تاریخ ادیان جهان باستان است. این رهیافت موجب شناسایی ریشه‌ها، خاستگاه‌ها و بافتارهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی دین‌های مذکور، آموزه‌های اصیل آنها و روابط و برهم‌کنش‌هایشان با دیگر جهان‌های فکری معاصر با خود می‌شود. در این میان، دین زرتشتی به‌ دلیل دیرینگی‌اش، جایگاهی ویژه در تاریخ ادیان باستان دارد، اما همین موضوع دسترسی به متن‌های اصیل و جامع دینی و درک و تفسیر مقبول متون بازمانده آن و نیز شناخت راستین بنیان‌گذارش را دشوار کرده است. چند و چون زمان و مکان پیدایش زرتشت، که بنیان‌گذار دین مزداپرستی انگاشته می‌شود، بر همین اساس و از دیرباز محل بحث و مناقشه پژوهشگران بوده است، به ‌طوری که هر پژوهشگری بر اساس شواهد و قرائن به‌دست‌آمده از متون زرتشتی و هم‌سنجی آن با داده‌های تاریخی و باستان‌شناختی و زبان‌شناختی کوشیده است راهکار معقول و مقبولی برای شناسایی زمان و مکان ظهور زرتشت بیابد. از جمله ایرانیان پژوهشگری که به نظریه‌پردازی در این زمینه پرداخته، ذبیح بهروز است. اگرچه نظریات بهروز محل توجه برخی از شاگردان و معاصرانش و بخشی از جامعه زرتشتی ایران قرار گرفته، در این جستار نشان می‌دهیم که مبانی نظریات او تاب نقد و راستی‌آزمایی ندارد و دیدگاهش درباره زمان برآمدن زرتشت اثبات‌پذیر نیست.

با توجه به افزایش فرقه‌گرایی مسلمانان در دهه یا دهه‌های گذشته، مخصوصاً در خاورمیانه، شاید اشکالی نداشته باشد که بپرسیم آیا امروزه تصور غلبه مسلمانان بر تفرقه‌های تاریخی و مذهبی شیعه و سنی اساساً ممکن است (حتی اگر چنین اختلافی را بسیار مطلوب بدانیم). رخدادهای پُرشمار اخیر «فرقه‌ای» یا خشونتی که از مذهب ناشی می‌شود یا با مذهب توجیه می‌شود و سرکوب مستمر بسیاری از جوامع مسلمان به دست سایر مسلمانان (هم درون اختلافات فرقه‌ای و هم بین این اختلافات در بسیاری از کشورهای دارای اکثریت مسلمان)، که به از دست رفتن جان بسیاری از انسان‌ها انجامیده است، تردید و فقدان خوش‌بینی در این زمینه را موجه می‌کند. اما این تصویرِ نسبتاً تیره و تار نباید ما را از تلاش برای بهترکردن اوضاع و احوال مأیوس کند، هر قدر هم که مشکل‌آفرین باشد. به دیگر سخن، بدیلِ وضع موجود امروزه از نظر بسیاری از مسلمانان، دیگر پذیرفتنی نیست، چه بر اساس مبانی و دلایل اخلاقی و چه بر اساس مبانی و دلایل مذهبی/کلامی. بخشی از راه‌حل این است که استدلال‌های عقلی و استدلال‌های مبتنی بر واقعیت زیسته به سود غلبه بر فرقه‌گرایی مسلمانان پیشاپیش در قالب نظریه اسلام ترقی‌خواه مطرح بوده است.

نحوه مناسبات عالمان دینی با پادشاهان قاجار، در شمار مباحث مهم این دوره از تاریخ معاصر ایران است. ملااحمد نراقی از عالمان برجسته دوره زمامداری فتح‌علی‌شاه قاجار است که علاوه بر جایگاه برجسته علمی و دینی، از نفوذ کلمه و پایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بوده است. در این پژوهش که به روش توصیفی‌تحلیلی انجام شده، مناسبات و مواجهه سیاسی‌اجتماعی ملااحمد نراقی با حکومت قاجار بررسی شده است. وی با توجه به آرامش نسبی در کشور و سیاست فتح‌علی‌شاه در حمایت از عالمان دین و تظاهر به تدین و رعایت اسلام و تقید به مذهب تشیع، همگام با دیگر عالمان مطرح زمان، با صدور فتوای جهاد و دعوت از مردم، از شاه و حکومت قاجار در برابر یورش روسیه به سرزمین ایران حمایت کرد و با استفاده از حمایت فتح‌علی‌شاه، ضمن مقابله با جریان‌های فکری انحرافی و گروه‌های کج‌اندیش، به روشنگری و ترویج دین مبین اسلام پرداخت. این همگرایی ملااحمد نراقی با شاه قاجار، به ‌معنای تأیید تمامی اعمال حکومت نیست؛ بلکه وی در آثارش، ضمن انتقاد از حاکم ظالم، ابعاد گوناگون حکومت دینی و عادلانه را ترسیم و بهترین نوع حاکمیت، یعنی ولایت فقیه، را به ‌صورتی قاعده‌مند بیان کرده است.

نصیرالدین طوسی از متفکران ایرانی مسلمان قرن هفتم ه.ق. است. در دوره حیات وی، سرزمین‌های اسلامی تحت حملات وحشیانه مغولان قرار گرفت و در پی آن بسیاری از شهرها ویران، و تمدن و مظاهر و عناصر تمدنی نابود شد یا به‌شدت آسیب دید. همچنین، بسیاری از علما، روحانیان و دانشمندان اسلامی یا به طرز فجیعی کشته شدند یا از کانون‌های علمی و مذهبی گریختند و به نقاط دوردست پناه بردند. با وجود این وضعیت اجتماعی و فرهنگی بغرنج در سرزمین‌های اسلامی، نصیرالدین طوسی از جمله متفکرانی بود که از همان آغاز به دنبال یافتن راهی برای نجات اسلام و ایران و احیای تمدن در آستانه نابودی بود. به همین سبب با ورود به دستگاه حکومت ایلخانی، اقداماتی از جمله جلوگیری از ستم‌ورزی مغولان، خاتمه‌دادن به خلافت عباسی، طبقه‌بندی علوم، تأسیس رصدخانه و کتاب‌خانه بزرگ مراغه و بازگشایی مدارس و سایر موقوفات انجام داد که در راستای احیاگری تمدن رو به زوال به شمار می‌رود. پژوهش حاضر که با مراجعه به منابع کتاب‌خانه‌ای و به‌کارگیری روش تحلیل تاریخ انجام شده، نقش تمدنی وی را در احیای تمدن بررسی می‌کند.