جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تولید علم دینی از مباحثی است که اخیراً در مجامع علمی دنیا مورد توجه قرار گرفته است. در این میان، علی‌رغم مخالفت‌هایی درخصوص امکان ایجاد علم دینی، برخی اندیشمندان مسلمان نیز درپی تولید علوم انسانی اسلامی هستند. این در حالی است که تولید علوم انسانی اسلامی با چالش‌هایی مواجه است. اگرچه از ظهور دیدگاه پوزیتیویسم منطقی و افول سیطرۀ آن بر علم مدت‌ها گذشته است، انحصارگرایی در روش تجربی همچنان در عرصۀ علم شایع است. انحصار روش تجربی در علم، تأکید بر «اصل عینیت‌گرایی» و «تمایز گردآوری از داوری» را درپی داشته است. علی‌رغم مبتنی‌بودن «اصل عینیت» بر «انحصار روش تجربی» و «غیرواقعی دانستن ارزش‌ها»، برخی نویسندگان مسلمان سعی کرده‌اند بین این اصل و «پارادایم علوم انسانی اسلامی» جمع کنند. برخی نیز ضمن اشاره به تفکیک مقام گردآوری از داوری، که در بستر پوزیتیویستی ارائه شده است، فقط تأثیر ارزش‌ها را در یکی از دو مقام جایز دانسته‌اند. در این مقاله دیدگاه ذکرشده با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی بررسی شده و سعی شده است تعارض این دیدگاه با مبانی «پارادایم علوم انسانی اسلامی» نشان داده شود.

با آشکارشدن نارسایی‌های علوم متعارف در حل مسائل جهان و پیامدهای ناپسند آن مانند فقر و شکاف درآمدی، سلطۀ فناوری، آلودگی محیط‌زیست و تغییرات جوی و اقلیمی برای زندگی بشری، این پرسش مطرح می‌شود که آیا سنخ دیگری از علوم امکان‌پذیر است که ضمن برخورداری از توانمندی‌های علوم متعارف از نارسایی‌های آن دور باشد. افزون بر گرایش‌های رهایی‌بخش علم، انگیزه‌های دینی برای سازگارکردن علم با آموزه‌های الهی نیز به این پرسش دامن می‌زند. پاسخ به این مسئله نیازمند پژوهش دربارۀ شرایط امکان علوم نامتعارف است. در این مقاله ضمن بررسی گذرای تاریخچۀ تلاش‌های صورت‌گرفته در زمینۀ علم دینی (اسلامی) در ایران و جهان، شرایط امکان علوم نامتعارف از دیدگاه متافیزیک علم به روش تحلیلی تبیین شده است. سرآغاز این پژوهش اشاره به رسالۀ کمتر شناخته‌شدۀ کانت با عنوان «بنیادهای متافیزیکی علم طبیعی» است. سپس نسبت متافیزیک با علم، امکان متافیزیک علم، نیاز علم به متافیزیک، امکان‌پذیری متافیزیک‌های متفاوت و مهم‌ترین اصول متافیزیکی علوم اجتماعی تحلیل شده‌اند. درنهایت شرایط امکان علوم نامتعارف و برخی مزیت‌های رویکرد متافیزیکی به این علوم تبیین شده است.

با گذر زمان وجوه مادی و دنیوی ورزش قهرمانی‌ که «کوبرتن» پایه‌گذار آن بود، غلبه یافت و در مقابل، روزبه‌روز از جنبه‌های معنوی و روحی آن کاسته شد. ورزش قهرمانی نوین با توجه به مبانی انسان‌شناختی‌، در سیر تدریجی خود به بی‌هویتی و ازخودبیگانگی ورزشکاران و از بین رفتن روحیۀ اخلاقی و منش پهلوانی انجامیده است. هدف نهایی ورزشکاران در رویدادهای ورزشی نیز کسب نتیجه به هر قیمت و رسیدن به قهرمانی به هر بهایی شده است. در این نوشتار، با اشاره‌ای به مهم‌ترین مبنای انسان‌شناختی اسلامی، نقش آن‌ها در شکل‌دهی به ورزش قهرمانی اسلام‌پسند بیان شده است. مهم‌ترین مبانی انسان‌شناختی اسلامی که می‌توانند در شکل‌دهی به ورزش قهرمانی اسلام‌پسند نقش‌آفرینی داشته باشند، عبارت‌اند از: هدف‌مند بودن خلقت انسان، ترکیب انسان از روح و بدن، اصالت و جاودانگی روح، وجود سرشتی مشترک و فطرتی الهی در همۀ انسان‌ها و مسئولیت انسان در برابر خدا. تحقیق حاضر از جمله تحقیق‌های نظری و توسعه‌ای است و اطلاعات و مواد اولیه به روش اسنادی گردآوری شده و به روش استدلال و نه فن آماری، تجزیه و تحلیل عقلانی شده است

پژوهش حاضر با هدف ساخت و هنجاریابی پرسشنامۀ مادر شایسته براساس منابع اسلامی انجام شده است. برای دستیابی به هدف پژوهش آیات و روایات مرتبط بررسی شد. همچنین مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های شایستگی مادر استخراج و بعد از اعتباریابی محتوایی، به روش استنباط دینی-روان‌شناختی تجزیه و تحلیل شدند. جامعۀ آماری بخش کیفی آیات و روایات و جامعۀ آماری بخش کمی، مادران دردسترس استان تهران و قم بودند. بعد از تأیید روایی محتوایی مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌ها، پرسشنامۀ اولیه آماده و بعد از تأیید روایی محتوایی گویه‌ها، روی نمونه‌هایی با حجم 55، 79 و 539 نفر برای ارزیابی روایی صوری، پایایی و روایی سازه اجرا شد. براساس یافته‌های پژوهش، مادر باید در بعد زیستی-روانی، شناختی، عاطفی و رفتاری ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی داشته باشد. همچنین هرکدام از این مؤلفه‌ها دارای زیرمؤلفه‌هایی هستند: زیرمؤلفه‌های زیستی-روانی: سلامت جسمی و سلامت روانی، زیرمؤلفه‌های شناختی: آمادگی شناختی برای مادرشدن و پذیرش نقش مادری، زیرمؤلفه‌های عاطفی: پذیرش قلبی فرزند، دلسوزی به فرزند و صبوری، زیرمؤلفه‌های رفتاری: محبت‌کردن به فرزند و حضور فعال در کنار او، مداراکردن با فرزند، پاسخ‌گوبودن، تربیت صحیح فرزند، راست‌گویی، هماهنگی با همسر و عدالت در نقش مادری. همچنین پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 95/0 بود و نتایج تحلیل عاملی نشان داد پرسشنامه از روایی سازۀ مطلوبی برخوردار است. ارزیابی پرسشنامه با پایایی و روایی مطلوب نیز نشان داد که این ابزار دارای عوامل زیربنایی برای سنجش ویژگی‌های مادر شایسته است و می‌توان از آن در سنجش ویژگی‌های مادر شایسته استفاده کرد.

مدرسه مکانی است که تعلیم و تربیت دانش‌آموزان بر بستر آن شکل می‌گیرد، اما بی‌توجهی به ساحت مبانی نظری اسلامی با تأکید بر شناخت انسان، نیازهای او و اهداف متعالی تعلیم و تربیت در این مکان، به بروز چالش‌هایی در پرداختن به قابلیت‌های فضای مدرسه در شکل‌دهی به هویت انسان منجر می‌شود. از آنجا که فلسفه همواره به اصول، بنیان‌ها و بنیادهای مسائل می‌پردازد و همه‌جانبه آن ‌را واکاوی می‌کند، این پژوهش نیز با توجه به نظریۀ حرکت جوهری ملاصدرا و شناخت مراتب کمال نفس انسان و صیرورت او در دستیابی به جایگاه انسان کامل بر بستر فضای تعلیم و تربیت صورت گرفته و معیارهای طراحی معماری مدرسه را مطالعه کرده است. براساس نظریهٔ حرکت جوهری، اهمیت تعلیم و تربیت در حکمت متعالیه معلوم می‌شود؛ زیرا آنچه در تعلیم و تربیت یا آموزش و پرورش رقم می‌خورد، تحول گوهر وجودی انسان است؛ به عبارت دیگر تعلیم و تربیت مستلزم تحولات ذاتی در انسان است. در این پژوهش، ویژگی‌های طراحی معماری پنج نمونه از مدارس معاصر ابتدایی در ایران بررسی شده و درنتیجه میزان توجه طراحان به آموزش و پرورش دانش‌آموزان با توجه به معیارهای فلسفۀ تربیت اسلامی ارزیابی شده است. راهبرد این پژوهش استدلال منطقی و به روش توصیفی- تحلیلی است؛ درنتیجه می‌توان گفت، معماری و طراحی فضاهای تربیتی باید در تطابق با ساحات حیات انسان و متناسب با شرایط و اقتضائات زمان و مکان و نیاز متربیان باشد. معماران باید با شناخت صحیح از مراتب کمال نفس انسان، محیط‌های آموزشی را به‌گونه‌ای طراحی کنند که بستر رشد و پرورش دانش‌آموزان را در تطابق با فلسفۀ تربیت اسلامی فراهم آورند.

رابطۀ معنا با انسان و جامعه از مهم‌ترین دغدغه‌های فلسفه و علوم اجتماعی به ‌شمار می‌رود؛ زیرا امروزه منطق علوم اجتماعی فارغ از رویکرد کلاسیک (اثباتی)، نوعی گرایش به‌سوی نظریه‌های کلان اجتماعی را نشان می‌دهد که علاوه بر اینکه نمایانگر فلسفی‌شدن جامعه‌شناسی است، کارکرد آن نیز معقول کردن جهان اجتماعی یا به تعبیری معنادارکردن رابطۀ انسان و جامعه است. بدین وصف سوژگی با وجود ظرفیتی که در علوم اجتماعی به‌طور عام داشته و افق‌های مهمی را در سنت‌های نظری پدیدار کرده است، اما با اکتفا به عقل جزئی و تجربی در میانۀ دوآلیتۀ فلسفۀ غرب قرار گرفته و بالمآل در سیر تطور نظریه‌های اجتماعی نتیجه‌ای جز تصلب بی‌روح معنا و تزلزل سطحی معنا در رابطه با انسان و جامعه به‌دنبال نداشته است. بر این مبنا انسانی که به‌کمک سوژگی خود، جهان را استعلایی می‌نگریست، در بستر عواملی مانند سنت، فرهنگ، گفتمان، اساطیر و... چنان از معنا زدوده شد که گویی زاده این عوامل است و اینها نه‌تنها به فعل او بلکه به خود او نیز معنا می‌دهند، اما حکمت اسلامی از سقف عقلانیت موجود با اتصال به وجود فراتر رفته و این معناداری در رابطۀ انسان و جامعه را در دیالکتیک تاریخ معنوی و تاریخ تجربی و در سیر علل طولی و وسائط الهی تبیین می‌کند. از این حیث معانی از سویی به‌دلیل اعدادی به‌کمک اراده و اختیار درصورت افعال اعتباری انسان و از سوی دیگر به‌دلیل فاعلی به‌واسطۀ مشیت‌ الهی درصورت قوۀ ناطقه (فطرت‌الهی) تحقق می‌یابد؛ بنابراین براساس عوالم سه‌گانۀ معانی، امر و خلق در انسان معانی عقلی و فطری به تفصیل در معانی مثالی تنزل می‌یابد و پس از آن به ادراک حسی پیوند می‌خورد و این ادراک جزئی وهمی لحظه به لحظه به معنایابی انسان در جامعه در قالب اعتبارات اجتماعی منجر می‌شود.