جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ساحت‌های وجودی انسان نمایان‌گر اندیشه و رفتاری از اوست که ریشه در علوم گوناگون دارند. کنش‌ها و رفتارهایی که از این ساحت‌ها در انسان نمود می­یابد، براساس نوع تقسیم‌بندی مشمول ویژگی‌هایی مخصوص به­خود است؛ بنابراین روشی مناسب برای شناخت ابعاد مختلف انسان به­شمار می‌آید. زندگی شمس تبریزی همواره در هاله‌ای از ابهام بوده و از این­رو پیوسته مخاطب را برای آگاهی از ابعاد مختلف رفتاری خود تشویق و ترغیب کرده ­است. نوشتار پیش­رو که به­روش تحلیل و تبیین محتوا و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای تنظیم شده، می­کوشد با الگوبرداری از طبقه‌بندی شفیعی کدکنی در تبیین ساحات وجودی انسان به سه دستۀ روشن، خاکستری و تیره شخصیت شمس­تبریزی را با توجه به مقالات او تحلیل و هریک از ساحت‌‌های وجودی شخصیت او را با رویکردی روان­شناسانه تبیین نماید. نتایج این جستار نشان می­دهد که شمس­ دارای ویژگی‌های بسیار پسندیده، دیدگاه‌هایی انتقادی و نیز خصوصیات ناپسند است، امّا به­سبب برخورداری از جمال زیبای درونی در اذهان مخاطبان خود خوش می‌نشیند و هر خواننده با تفکر در مقالات شمس در‌می‌یابد که او در اغلبِ سخنان خود در پی یافتن مظاهر خوبی‌هاست. عشق به پروردگار و یاری­جستن از او، مهر و مهرورزی از جمله خصیصه‌هایی ا­ست که در ساحت روشن او همواره موجب جاودانگی و درخشش است. در ساحت خاکستریِ شمس، با عارفی روبه‌رو هستیم که بسیاری از عرفای نامدار ادبیات فارسی را با برچسب عدم متابعت از پیامبر مورد نقد و نکوهش قرار می‌دهد. ساحت سیاه وجودیِ شمس شامل تندخویی‌ها، پرخاشگری‌ها، توهین‌ها و تحقیرهایی است که بر زبان می‌راند.

در نوشتار حاضر با روش توصیفی-تشریحی نقدهای یکی از اثرگذارترین چهره­های تصوّف، شاه‌نعمت‌الله ولی، در رسائل منسوب به او با هدف شناسایی حوزه‌هایی که نقد کرده است و نیز روش و زبان او در این نقدها بررسی و تحلیل می‌شود. مطالعۀ این نقدها نشانگر دیدگاه و آرای او در مذهب، عرفان و فلسفه است. شاه‌ولی مریدان فراوانی داشته و به یقین برخی از آنها انحرافات و بی‌رسم و راهی­هایی­های داشته­اند، ولی نتایج تحقیق نشان می­دهد که وی به نقد آنها نپرداخته و به نقد آرای نظری در خصوص سیر و سلوک عرفانی بسنده کرده است. شاه‌ولی به مقام مشاهده معتقد نبوده و معرفت عرفا جز معرفت قطب را ناقص می­داند. همچنین بین سیر و سلوک عرفانی و زندگی عادی و معمولی بین مردم منافاتی ندیده است. در حوزۀ فلسفه وکلام با اینکه از شارحان مکتب اکبری است، اما گاهی دیدگاه‌های ابن عربی و نیز دیدگاه‌های حکما، معتزله و متکلّمان و برخی از دیدگاه‌های امامیه را بدون اشاره به نام نقدشونده نقد کرده است. او با زهّاد و شطاحان مخالف بوده، اما نگاه مثبتی به ملامتیه داشته است. شاه‌ولی از نظر زبانی کمتر از تمثیل و حکایات بهره برده و با زبانی ساده و روشن نقدهای خود را بیان کرده است.

«خدا‌شناسی» و ارتباط با خدا مهم‌ترین موضوع در عرفان است و عارفان در این زمینه نگاه ویژه و تفسیر خاصی داشته‌اند. ابوعبدالله نفّری یکی از همین عارفان است که گزارش تجارب عرفانی خود را در دو کتاب المواقف و المخاطبات در بندهای متعدد و با زبانی بسیار پیچیده ارائه کرده است که می‌توان نگرش خدا‌شناسانة او را از آن مطالب استنباط کرد. این پژوهش در پی پاسخ بهاین پرسش است که «شناخت خدا» در اندیشۀ عرفانی نفّری چه ویژگی‌هایی دارد؟ نگارنده در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی محتوای «خدا‌شناسانۀ» اندیشۀ عرفانی وی را استخراج و تدوین کرده و به این نتیجه رسیده است که نفّری اصرار زیادی بر ناتوانی انسان در شناخت حق دارد، امّا این موضوع به معنای تعلّق او به «تعطیل» و تنزیه صِرف نیست. با تکیه بر ناتوانی در شناخت خدا، او از «جهلی مقدّس» در شناخت خدا پرده‌برداری می‌کند و درواقع دیدگاه تنزیهی خاصی در این زمینه دارد. به اعتقاد نفّری این خودِ خداوند است که شناسندة خود به بنده‌اش است. او از اصطلاح «تعرّف» در این زمینه استفاده کرده است. بخش نهایی مقاله نیز به موضوع چگونگی ارتباط با حق اشاره دارد.

حدیقۀ سنایی از امهات متون ادب فارسی؛ و سنایی سرایندۀ آن پایه‌گذار سبک نوینی در شعر از نظر موضوع و محتواست. حدیقه اگرچه یک مثنوی نسبتاً طولانی با ساختار توصیفی است، گاه مفهومی را با ایجاز کامل بیان می‌کند که فهم دقیق آن نیازمند شرح و تفصیل است. ازجمله بیت‌هایی که سنایی آن را به‌اجمال مطرح کرده، اما فهم و درک آن نیازمند شرح مفردات برای فهم کل بیت است، می‌توان به دو بیت زیر اشاره کرد: عقل را خود کسی نهد تمکین در مقامی که جبرئِیل امین کم ز گنجشکی آید از هیبت جبرِئیلی بدان همه صولت در این دو بیت که دربارۀ ناتوانی عقل در شناخت و معرفت باری تعالی است، چند واژۀ مرتبط با هم دیده می‌شود که به دلیل ناسازگاری ظاهری فهم بیت را مشکل می‌سازد: عقل، جبرئیل، گنجشک، هیبت و صولت. در اینجا جبرئیل براساس فلسفۀ مشاء و اندیشه‌های سهروردی همان عقل است و صولت جبرئیل به عظمت و بزرگی او نظر دارد وقتی پیامبر(ص) از مقام خاکی به او می نگرد. گنجشک یا صعوه نیز جبرئیل است وقتی در مقام هیبت قرار دارد و پیامبراکرم از افق اعلی به او می‌نگرد. روش تحقیق در این مقاله همان روش اسنادی و مراجعه به متون و مستند کردن مطالب به آن است و نتیجۀ کلی نیز بیان عجز و ناتوانی عقل در شناخت و معرفت خداوند و برطرف شدن معمای این دوبیت است.

لاهیجی از عارفان بزرگ ایرانی و سلسلۀ نوربخشیه، در شرحی که بر گلشن راز شبستری نگاشته، از مکاشفات عرفانی خویش سخن گفته است. مکاشفات عرفانی به‌عنوان تجارب خاص عارفان در تبیین نگاه عرفانی و عوامل موثر در گزارش این تجربه‌ها و احساس‌هایی که عارف از سر گذرانده، پیوسته مورد توجه پژوهشگران فلسفۀ عرفان بوده است. از دیگر جنبه‌های مهم در بررسی تجارب عرفانی تأثیرات بافت و زمینۀ فرهنگی و تعالیمی است که عارف با آنها پیوسته در ارتباط بوده است. براین‌اساس، نوشتار حاضر باتوجه به این پرسش که «عناصر و اجزای تجارب عرفانی لاهیجی چه چیزهایی هستند و شیخ تا چه اندازه متأثر از تعالیم پیشینی و بافت فرهنگی خود بوده است؟»، با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی اجزا و عناصر مکاشفات شیخ پرداخته است. براساس سه نظریۀ غالب در فلسفۀ عرفان، گزارش‌های لاهیجی را می‌توان در تأیید نگاه بینابینی تعریف کرد. همچنین، افزون بر نظریات و مدل‌هایی که محققان دربارۀ تجربۀ احساس‌های سه‌گانه (موجود یگانه، یگانگی موجودات ویگانگی با موجودات) ارائه کرده‌اند، احساس یگانگی با موجود یگانه نیز گزارش شده است که می‌تواند حالت چهارمی در این مدل فرض گردد. شیخ در توصیف تجارب خود حالاتی را از سر گذرانده که طی آنها پس از درک حضور خداوند و تجلیات ذاتی او، احساس یگانگی با خداوند کرده و به تجربۀ آگاهی محض رسیده است.

ازآنجاکه دربارۀ احوال تاج­الدّین محمود اُشْنوی اطلاعات دقیقی در دست نیست و پژوهشگران نیز با حدس و گمان دربارۀ جزئیّات‌ زندگی‌ وی سخن گفته­اند، انتشار هرگونه سندی که بتواند برخی از زاویای زندگی او را روشن­تر سازد، اهمیت خواهد داشت. در این مقاله، ضمن بررسی آرای پژوهشگران دربارة زندگی و آثار اشنوی، نامه­ای نویافته از مجدالدّین بغدادی را معرفی کرده­ایم که از فحوای آن چنین برمی­آید که اشنوی حوالی سال­های 597 تا 602 ق. ضمن اقامت در هرات، در خانقاهی کهن به هدایت مریدان و درس و وعظ می­پرداخته است و مقام و آوازه‌اش چنان بلند بوده که اطرافیان محمد خوارزمشاه، از ترس نفوذ معنوی او، در صدد تخریبش بر­آمده­اند و تلاش کرده­اند تا نظر سلطان را دربارة وی تغییر دهند. خوارزمشاه نیز به محض محاصرۀ هرات، او را زندانی کرده است، اما درنهایت عارف بزرگی همچون مجدالدین بغدادی، ضمن تعظیم و بزرگداشت وی، از نفوذ بسیار زیاد خود در دربار خوارزمشاهیان برای رهایی او از بند اسارت استفاده کرده است.