جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه‌ی چندمعنایی در تفسیر قرآن به رویکردی تفسیری ‌ـ ‌عرفانی نظر دارد که ریشه در تأویل‌پذیری قرآن داشته و مطابق با آن کلمات و تعابیر قرآنی حاوی معانی گوناگونی است و هر کدام از این معانی در جای خود معتبر است و نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد. اما آیا پذیرش چندمعنایی خود مانعی در برابر تفسیر قرآن نیست؟ چگونه می‌توان میان اقوال متغایر مفسرین جمع کرد؟ آیا جمع میان این اقوال که ریشه در تکثرگرائی عرفانی دارد نتیجه‌ا‌ی تفسیری نیز به همراه خواهد داشت؟ تفسیر عین الاعیان نوشتۀ‌ شمس‌الدین محمد فناری که به تفسیر سوره حمد اختصاص دارد، نمونه و الگوی مناسبی است که کیفیت به کارگیری چندمعنایی در تفسیر قرآن و نیز نتایج آن را به روشنی نشان می‌دهد. فناری در تفسیر کلمات «الحمد»، «رب العالمین»، «یوم الدین» و نیز در بیان تفاوت دو صفت الهی «الرحمن» و «الرحیم»، اقوال گوناگون مفسران را نقل کرده تلاش می‌کند به معنایی گسترده از آیات دست‌یابد تا نشان ‌دهد قرآن کریم دریایی بی‌کران از معانی است. کاربست چندمعنایی در تفسیر عین الاعیان گویای آن است که این رویکرد می‌تواند لایه‌هایی از معانی قرآن را بازگو کند که در رویکرد تک معنایی، مغفول می‌ماند.

«راه» از مفاهیم موردتوجه قرآن کریم است که با واژگان گوناگونی مانند «سبیل»، «طریق» و «صراط» در آیات آمده است. در زبان فارسی همه این واژگان به معنای راه‌اند، اما در قرآن کریم و نوشته‌های مفسران صوفی شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. از آنجا که به مفهوم صراط در مقاله‌ای مستقل پرداخته‌ایم، در پژوهش حاضر به مفهوم «سبیل» و «طریق» و برخی مفاهیم کم کاربردتر از راه در آیات قرآن پرداخته شده است. مسأله پژوهش حاضر یافتن مفهوم راه و وجوه معنایی دو واژه مذکور و مصادیق آنها در آیات قرآن و تفسیر و تأویل آنها از تفاسیر عرفانی پنج عارف پیش از ابن عربی در بحثی تبیینی - تطبیقی است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر با تبیین و مقایسه این مفاهیم از دیدگاه تفاسیر عرفانی یاد شده؛ اشتراکات و تفاوتهای آنها و مصادیق شان را منکشف می‌سازد.

محبّ‌اللّه اللّه‌آبادی از بزرگان سلسلۀ چشتیه در هندوستان و از مدافعان سرسخت ابن‌عربی و اندیشه وحدت وجود است. این مقاله ویژگی‌های شرح فارسی اللّه‌آبادی (نسخه خطی) را بررسی می‌کند. مقاله می‌کوشد با تقسیم ویژگی‌ها به دو دستۀ صوری (روشی) و محتوایی با تمرکز بر محتوا کیفیت و جایگاه شرح اللّه‌آبادی را در میان شروح مختلف فصوص نشان دهد. تمرکز اصلی مقاله بر خرده‌گیری‌های ملایم اللّه‌آبادی بر ابن‌عربی و نیز انتقادات او بر قیصری و شارحان دیگر خواهد بود. نتیجه آنکه به‌رغم دقت‌ورزی‌های اللّه‌آبادی، که نشان از شخصیت مستقل و نیز تسلط او بر متن دارد، بجز چند مورد اختلافِ عمدتاً استحسانی در تفسیر آیات قرآنی، عمدۀ خرده‌گیری‌های معدود او نسبت به ابن‌عربی در حوزۀ لفظی و عبارت‌پردازی قرار می‌گیرد. اشکالات او به قیصری نیز منحصر در تفسیر لفظیِ متن فصوص است و هیچگاه از چارچوب اندیشه‌ورزی حاکم بر عرفان نظری ـ که آثار قیصری از جَلَوات مهم آن محسوب می‌شود ـ خارج نمی‌شود. با این‌همه، در میان معدود شروح فارسیِ فصوص، شرح اللّه‌آبادی مستقل‌ترین شرح فصوص نسبت به شرح قیصری است و در مجموع، می‌توان «ارزش افزودۀ» شرح اللّه‌آبادی را در ترجمۀ تفسیری دقیق او از فصوص به فارسی دانست که البته از فارسی معاصر دور است.

پژوهندگان در این نگاشت بر این باورند که نزاع اصالت وجود یا ماهیت نه تنها لفظی نیست بلکه یک چالش متافیزیکی مهم میان اصالت وحدت با اصالت کثرت محسوب می‌شود که هریک از این دو اصل می تواند نتایج کلامی متفاوتی را در پی داشته باشد. پیرامون انتساب اصالت ماهیت به سهروردی در بین محققان معاصر سه دیدگاه مهم را می‌توان از هم تفکیک کرد: نخست، دیدگاهی که انتساب اصالت ماهیت به شیخ اشراق را نفی می‌کند و حتی وی را مبتکر اصالت وجود می‌داند. دوم، نظرگاهی که این انتساب را به صراحت نفی نمی‌کند اما براساس شواهدی از اصالت وجود در سخنان او، چنین می‌انگارد که روح حکمت اشراق اصالت وجودی است. سوم، دیدگاه آیت الله جوادی آملی و برخی محققان دیگر که نظام حکمت سهروردی را مبتنی بر اصالت ماهیت و کثرت و از این رو در مقابل نظام اصالت وجود صدرایی ، که مبتنی بر وحدت وجود است، می‌پندارد. نگارندگان در این پژوهش با روشی تحلیلی انتقادی، بر پایه مطالعه آثار سهروردی و سهروردی ‌پژوهان، می‌کوشند ضمن نقادی دیدگاه های سه گانه، وجوه برتری نظرگاه آیت الله جوادی آملی را تبیین نمایند و ادله خود بر رد دیدگاه‌های دیگر را به منصه ظهور رسانند.

قرآن کریم، کتاب استدلال و برهان است تا آنجا که بیش از سیصد مرتبه دعوت به تعقل نموده و حتی از مخالفان خود طلب برهان کرده است. با این حال برخی معتقدند قرآن، برهانی بر اثبات وجود حق تعالی ـ که اساس توحید و رکن همه ادیان شمرده می‌شود ـ اقامه نفرموده است. لذا این پژوهش در صدد است با تمرکز بر آراء و نظریات حضرت آیت‌لله جوادی آملی، اثبات نماید که می‌توان براهینی بر اثبات وجود حق تعالی از این کتاب آسمانی استفاده نمود و چنین ادعا نمود که هرچند اصل هستی مبدأ در بسیاری از آیات مفروغ عنه و مسلم گرفته شده است، لکن چنین نیست که قرآن هیچ گاه به آن نپرداخته باشد. این پژوهش در همین راستا، دو برهان از براهین عقلی و فلسفی اثبات وجود حق تعالی یعنی برهان «امکان و وجوب» و «امکان فقری» را مورد توجه قرار داده و با استنباط مقدمات آن‌ها از قرآن کریم، اقامه برهان بر وجود خدا در قرآن را به اثبات رسانیده است. لازم به ذکر است، انجام پژوهش‌هایی از این دست می‌تواند جلوه‌ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان و نمایی از اعجاز علمی این کتاب آسمانی را به سهم خود آشکار نماید.

ریچارد سوئین‌برن معتقد است که حیات پس از مرگ تنها در صورتی ممکن است که انسان دارای نفس مجرّدی باشد که بعد از مرگ باقی مانده و هویّت انسان را حفظ نماید. بدین جهت وی تلاش می‌کند با اثبات نفس، حیات پس از مرگ را حقیقتی ممکن و محتمل بداند. وی ایراداتی چون عدم تبیین کیفیت ارتباط دو جوهر کاملا متفاوت، عدم تبیین علت ارتباط نفس با بدنی خاص و ناسازگاری با اصل بستگی علی فیزیکی را نادرست دانسته و معتقد است پذیرش نفس با هیچ مشکل عقلی و فلسفی مواجه نیست. بعد از پاسخ به مشکلات پذیرش نفس، وی تلاش می‌کند بر مبنای اموری چون وحدت هویت شخصی، آگاهی، وجود همزمان حالات ذهنی و استدلال امکانی وجود نفس را اثبات ‌نماید. این مقاله ضمن بررسی و نقد برخی ادله‌ی سوئین‌برن، از برخی ادله‌ی دیگر ارائه شده توسط وی دفاع نموده و بر این اساس، ممکن و محتمل بودن حیات پس از مرگ را نشان می‌دهد.