جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آيه ميثاق که به آيه عالم ذر نيز معروف است، ازجمله آياتي است که مورد توجه انديشمندان اسلامي به‌ویژه فلاسفه مسلمان واقع شده و درباره‌اش نظريه‌پردازي کرده‌اند. ازجملة اين نظريات، دو نظريه کينونت عقلي نفس از صدرالمتألهين و نظريه وجود ملکوتي انسان از علامه طباطبائی است که در تبيين فلسفي عالم ميثاق بيان گشته‌اند. ازآنجاکه اين دو نظريه به لحاظ ساختاري و محتوايي شباهت فراوان به يکديگر دارند و نيز با توجه به آنکه علامه طباطبائي فيلسوفي صدرايي بوده و مباني حکمت متعاليه را پذيرفته است، اين پرسش پيش مي‌آيد که آيا نظريه وجود ملکوتي انسان همان نظريه «کيونت عقلي نفس» صدرالمتألهين است و بيان علامه طباطبائي تنها تقريري نوين و متفاوت از تقرير صدرالمتالهين است، يا آنکه نظريه‌اي متمايز از نظريه صدرا مي‌باشد؟ در اين مقاله در پي آن هستيم که با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد مقايسه‌اي به تبيين و مقايسه اين دو نظريه بپردازیم و با توجه به مباني و نيز وجوه اشتراک و افتراق اين دو نظريه به داوري در باب يکساني يا عدم يکساني اين دو نظريه بنشینیم.

يکي از نظريات نو در حل مشکل تبيين رابطه حق و خلق، نظريه تداخل وجودي استاد غلامرضا فياضي است. پيچيدگى بحث از اينجا آغاز مى‌شود که با فرض عدم تناهي خداوند، جايي براي حضور مخلوقات در طول يا عرض وجود واجب تعالى باقي نمي‌ماند. حل اين مشكل كار آسانى نيست. نظريه استاد فياضى ادعا دارد تا زماني که تداخل وجودى امکان و بلکه وقوع دارد، نمي‌توان از عدم تناهي وجود واجب سندي براي وحدت شخصي وجود تأمين کرد. در اين مقاله با ذکر پيش‌فرض‌هاي فلسفي ايشان و بيان نظريه تداخل وجودي خداوند و مخلوقات، ملاحظات و نقدهايي در حوزه تصوير رابطه واجب و ممکن و چگونگي فعل واجب تعالي در ممکنات، ارائه مي‌شود. با بررسي ادعاى مطرح‌شده در نظريه، آشكار مى‌شود که تداخل وجود هم در تصوير دو موجود متشخص در موطن وجودي واحد و نيز در تصوير تداخل به ‌عنوان صفت فعل الهي داراي ابهام است. از سوي ديگر در ادعاى بستر‌سازى براي ابطال وحدت شخصي وجود ناکام مانده است.

صدرالمتألهين معتقد است تصورات و تصديقات با اتصال به عقل فعال و افاضۀ او حاصل مي‌شوند و روشن است که برخي تصورات و تصديقات انسان باطل و کاذب‌اند. اکنون پرسش اين است که اينها چگونه و با چه سازوکاري حاصل مي‌شوند؟ اگر با اتصال و افاضۀ عقل فعال باشد، ماهيت عقل فعال چگونه با چنين کارکردي سازگار است؟ آيا در حقيقت عقلي او باطل وجود دارد؟ در اين پژوهش اين نتيجه حاصل مي‌شود که اباطيل و اکاذيب نيز مانند حق و صدق، معلول اتصال و رابطه با عقل فعال‌اند، اما صرفاً از حیث وجودشان ارتباط دارند و حيث معرفتي آنها که متکفل صدق و کذب و حق و باطلشان است، با آمادگي انسان و تجربيات او تأمين مي‌شود. لذا اهميت توجه به روش درست مورد تأکيد قرار مي‌گيرد و شناخت بهتري از عقل فعال به ‌دست مي‌آيد.

مهم‌ترين پرسش و دغدغه در تحقق و گسترش سبک زندگي اسلامي چگونه مؤمن شدن و چگونه مؤمن ماندن است. پاسخ اين پرسش در گرو فهميدن هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس است. تبيين حقيقت ايمان و تعيين دقيق جايگاه آن در مراتب نفس و شناخت عوامل اصلي دخيل در تحقق و ثبات ايمان به صورت منظم و منطقي در يک ساختار منسجم نفساني، ما را به هستي‌شناسي ايمان مطلوب در نفس مي‌رساند. هدف این مقاله، رسيدن به اين مهم براساس مباني علم‌النفس فلسفي حکمت متعاليه، با روش تحليل و بررسي‌ عقلاني است. ایمان مطلوب استقرار تصديق عقلاني در نفس است. این استقرار در مرتبه مثالي جزئي نفس و از طريق رسيدن به وضعيت ملکه محقق مي‌شود. اين امر از طريق تنزل ادراکي در دو مرحله و تثبيت و استحکام ادراکات تنزل يافته به واسطه تلقين، توجه نفس و انجام اعمال اختياري متناسب صورت مي‌گيرد.

از ديرباز هريک از نظام‌هاي فلسفي براساس مباني خويش به شرح و بسط مسئله مکان پرداخته‌اند. در حکمت مشاء نيز پرداختن به اين موضوع در غرب با ارسطو آغاز مي‌گردد و در شرق نيز توسط ساير حکماي مشائي ازجمله ابن‌سينا دنبال مي‌شود. مقاله پيش‌رو با رويکرد تحليلي تطبيقي به مقايسه آموزه‌هاي اين دو فيلسوف بزرگ در ارتباط با مسئله مکان می‌پردازد و آن را در دو ساحت فيزيک و متافيزيک مورد بررسي قرار مي‌دهد. بنابراين تحليل حقيقت مکان، هستي‌شناسي آن، ادله اثبات و انکار آن، نسبي يا مطلق بودن مکان و اينکه مکان امري فيزيکي است يا متافيزيکي به همراه نظريات مختلفي که درباره مکان مطرح شده و همچنين مسئله خلأ، ازجمله مباحثي هستند که در اين مقاله به آنها پرداخته مي‌شود.

تبيين مفهوم تعليم و تربيت در جهان‌بيني صدرايي که هم جامعيت دارد و هم به نگاه دين نزديک‌تر است در بناي فلسفه تعليم و تربيت اسلامي بسيار ضروري و تأثيرگذار است. در ارائه تعاريف و تبيين مفاهيم هم علاوه بر رعايت سنخيت با ريشه‌هاي لغات، بايد انطباق و تناسب آنها با فلسفه و جهان‌بيني مقبول هم مورد لحاظ و اهتمام باشند، اين امر ما را به بازنگري در فهم معاني اين واژه‌ها در اين چارچوب فرامی‌خواند. لازمه اين امر تتبع و تحقيق و تدقيق در کتب لغت و نيز اهتمام به تأمين نظر جهان‌بيني صدرايي است. کاربرد واژه تعليم در مواردي است که با تکرار زياد، اثري در نفس متعلم ايجاد مي‌شود و اين امر با رمز اصلي تعليم در نگاه صدرايي ـ که رسوخ هيئت حاصل از تکرار در نفس است ـ کاملاً همخوان است. تربيت را از چهار ريشه دانسته‌اند که در همه موارد معناي افزايش و ازدياد هست و اين معنا با حرکت جوهري، اتحاد عاقل و معقول و اشتداد مرتبه وجود انساني در آثار صدرالمتألهين سازگاري دارد و آنچه موجب ازدياد و شدت و افزوني خود متربي بشود، و وجود آن را اشتداد بخشد، تربيت ناميده مي‌شود. آنچه براي اشتداد وجود انسان، بايد افزايش يابد، تقواست و اصل و روح تقوا، ايمان است که دستيابي به لايه اول ايمان با تعليم و لايه دوم با سلوک است و لايه سوم هم پس از کسب تقوا از طرف خداوند افاضه خواهد شد.

مسئله نقش عقل و محدوديت‌هاي آن در شناخت معارف دين، همواره مورد بحث بوده است. برخي معتقدند که عقل هيچ نقشي در شناخت معارف دين ايفا نمي‌کند و گروهي ديگر نيز براي عقل نقش‌هاي مختلفي به ‌صورت حداکثري و حداقلي در شناخت قائل‌اند. کاوش‌هاي مقاله حاضر، بررسي عقل از منظر علامه طباطبائي و شهيد مطهري است. بر پايه بازخواني مباني طراحي‌شده علامه، مسئله تعارض عقل و وحي اساساً منتفي است؛ زيرا عقل فلسفي عهده‌دار ارزيابي شروط سه‌گانه قطعيت وحي است. از‌اين‌رو، وحي غيرمطابق با عقل قطعي فلسفي عملاً به دايره ظنون کشانده شده، هيچ‌گاه وحي قطعي‌اي به‌ دست نخواهد آمد که با عقل قطعي در تعارض باشد؛ وحي ظني برجاي‌مانده نيز، به ‌دليل «ظهور لفظي» صلاحيت حجيت و تقدم بر رهاورد تجارب بشري، يعني فلسفه را نخواهد داشت. رويکرد فلسفي شهيد مطهري به پرسش از رابطه عقل و دين اين است كه نسبت عقل و دين از اساسي‌ترين مسائل حوزة معرفت ديني و فلسفي است که از ديرباز ذهن انديشمندان را به خود مشغول داشته و ديدگاه‌هاي متفاوتي را هم دامن زده است. نگاه شهيد مطهري به اصول دين به‌مثابه مدخلي عقلي بر ديگر اجزاء منظومه دين، جايگاه عقلي ويژه‌اي براي اصول دين ترسيم مي‌کند که به نوبه خود واجد ارزش فلسفي است.