جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از باورهای خداباوری سنتی باور به مطلق بودن صفات الهی است، و یکی از صفات الهی که مشمول این قاعدۀ کلی می‌شود صفت «عالم مطلق» است. اما پیرامون این صفت مانند بسیاری دیگر از صفات الهی چالش‌های متعددی شکل گرفته است. یکی از این چالش‌ها مربوط به گزاره‌های ایندکسیکال است. از میان انواع گوناگون گزاره‌های ایندکسیکال، دو نوع گزاره، یعنی گزاره‌های معطوف به زمان حال و گزاره‌های معطوف به گوینده، مورد توجه فیلسوفان قرار گرفته است. دربارۀ گزاره‌های معطوف به زمان حال گفته شده است از آنجا که گزاره‌هایی که زمان حال را نشان می‌دهند مانند «اکنون ساعت ... است»، در هر لحظه تغییر می‌کند، علم خداوند به این گزاره‌ها نیز می‌بایست دائماً متغیر باشد، که این مستلزم وجود تغییر در خدا است؛ یعنی وضعیتی که با صفت تغییرناپذیری خدا ناسازگار است. در مورد گزاره‌های معطوف به گوینده نیز، مانند «من اکنون بیمار هستم»، گفته شده است که تنها خود شخص گوینده می‌تواند به چنین گزاره‌هایی علم داشته باشد. لذا گزاره‌هایی وجود دارد که عالم مطلق نسبت به آن‌ها فاقد علم است؛ در نتیجه موجود عالم مطلق نمی‌تواند وجود داشته باشد. در این مقاله این اشکالات و پاسخ‌های ارائه‌شده برای آن‌ها ارزیابی شده و پاسخ‌هایی نیز از طرف نگارندگان برای آن‌ها ارائه می‌شود. در پایان نتیجه گرفته می‌شود که این اشکالات نمی‌توانند مخل خداباوری باشند.

سرل تحت تأثیر هیوم منکر جوهر غیرجسمانی نفس است، اما با فاصله‌گیری از او، نظریه «خود صوری» را مطرح کرده است. این نوشتار نظریه سرل را توصیف کرده، سپس با بررسی تحلیلی عقلی ناتمامی آن را نشان می‌دهد. هیوم هر ادراکی را متمایز از سایر ادراک‌ها می‌دانست. به اعتقاد سرل، در این صورت، نمی‌توان میان یک آگاهی دارای ده تجربه با ده آگاهی متفاوت که هر یک تجربه‌ای برای خود دارد، تمایز نهاد، در حالی که ما دارای یک میدان وحدت‌یافته از آگاهی هستیم که مدام رو به گسترش است. در مفهوم نوهیومی او، نفس یک مغز جسمانی دارای رابطه علّی با جهان است که حامل قلمروهای آگاه وحدت‌یافته است. او در مرحله دوم، با طرح وجود سه شکاف میان مقدمات روان‌شناختی و کنش ارادی بر ضرورت طرح ایده‌ای غیرهیومی از نفس استدلال می‌کند. عوامل روان‌شناختی متقدم بر کنش موجب ضرورت تحقق آن نمی‌شوند، در نتیجه، تنها با یک نفس غیرهیومی فروکاست‌ناپذیر می‌توان این شکاف‌ها را پر کرد و تحلیلی درست از کنش ارادی به دست داد. البته این نفس غیرهیومی تنها یک نفس صوری است. همچنان که در ادراک بصری، منظر شرطی مطلقاً صوری برای فهم‌پذیر کردن تجربه‌ها است و هیچ ویژگی جوهری/ واقعی دیگری ندارد، خود سرلی نیز مفهومی است مطلقاً صوری، اما پیچیده‌تر. این پژوهش روشن می‌کند که خود صوری سرل برآمده از طبیعی‌باوری وی و تلاش برای تحلیل پدیده‌های ذهنی بر اساس امور فیزیکی است، اما به رغم تلاش وی، این نگرش نمی‌تواند اتصال تجارب نفسانی و نیز شکاف‌های سه‌گانه در ساختار کنش ارادی را پر کند.

در این مقاله نشان داده می‌شود که همچنان که مردم اکثر باورهای خود را از طریق بسیاری وسائط بیرونی به معرفت مبدّل می‌کنند، نمی‌توان معرفت را منحصر در باور موجهی دانست که توجیه آن به صورت درونی حاصل شده باشد. اگر این باورهای مردم را معرفت ندانیم، گذشته از آن که گرفتار شک‌گرایی فراگیر خواهیم شد، بلکه با واقعیتِ معرفت‌های بشری نیز مغایرت خواهد داشت. پس برای کسب معرفت‌هایمان لزومی ندارد از درون‌گرایی استفاده کنیم. برون‌گرایی نیز امکانات جدیدی را در اختیارمان قرار می‌دهد که می‌توان از آن در فلسفه دین استفاده کرد. سپس به چهار جریانی که از برون‌گرایی معرفتی استفاده کرده‌اند و به توثیق باورهای دینی پرداخته‌اند اشاره می‌شود. همچنین نشان داده می‌شود معرفت‌شناسی دینیِ مبتنی بر شنیده‌های اطمینان‌یافته در ادامه مسیر جان گرکو در معرفت‌شناسی دینی است که راهی مطمئن را برای توجیه باورهای دینی فراهم می‌آورد. اما اگر از طریق شنیده‌های اطمینان‌یافته توجیهی برای باورهای دینی داشته‌باشیم، تمامی ادیان می‌توانند ادعا کنند که پیروانشان از این طریق به باورهای دینیِ مخصوص خود باور داشته‌اند، لذا باید موجّه باشند و در نتیجه تمامی ادیان معرفت‌های راستینی را باید به دست دهند و این چیزی جز تکثرگرایی نیست. نشان داده می‌شود اگر رهبران اولیه توجیه درستیِ آموزه‌های خود را به قرائتی که خود از امور قدسی دارند مبتنی کنند، به این سادگی‌ها نمی‌توان به ترجیح یک دین بر دیگری حکم کرد. اما اگر آموزه‌های رهبر اولیه یک دین به یک حقیقت وجودی مثل خداوند مبتنی باشد، می‌توان از حقانیت آن دین نسبت به سایر ادیان سخن گفت.

ابتدا فیلسوفان یونان باستان بودند که «دیالکتیک» را در فلسفه به کار بردند، البته طی تاریخ فلسفه تغییراتی نیز در کاربرد آن ایجاد شد. «تشابه» نیز در آثار افلاطون به قوت وجود دارد. افلوطین نیز در انئادها دیالکتیک و تشابه را مطرح کرده است. در بررسی زبان دین افلوطین می‌توان دیالکتیک و تشابه و نیز روش‌های سلبی و سکوت را ردیابی کرد. دربارۀ الهیات سلبی افلوطین سخن بسیار گفته شده است، اما بحث از دیالکتیک و تشابه در الهیات افلوطین مغفول مانده است. پرسش این است دیالکتیک و تشابه در مباحث الهیاتی افلوطین چه جایگاهی دارد؟ آیا می‌توان میان دیالکتیک و تشابه با الهیات افلوطین پیوندی یافت؟ افلوطین دیالکتیک را در رسالۀ سوم «انئاد اول» در معانی مختلف بررسی می‌کند، هم به عنوان روش و هم به عنوان یک علم، و البته در هر دو معنای دیالکتیک به «حقیقت» و «واقعیت برین» توجه دارد. دیالکتیک نزد او عالی‌ترین بخش فلسفه است و صرفاً ابزار نیست. علاوه بر دیالکتیک، او در «انئاد پنجم» از تشابهِ (آنالوژیِ) «شاه»، «آتش» و «خورشید» در توصیف احد بهره می‌گیرد. این نوشتار بنا بر متون افلوطین به توصیف و تحلیل مسئلۀ حاضر می‌پردازد و به این نتیجه می‌رسد که در هر دو خوانش دیالکتیکی و تشابهی، توصیف سلبی تفضیلی و ایجابی از احد در تلفیق با هم صورت می‌گیرد.

مقاله حاضر درصدد پاسخ به این مسئله است که فیلسوف در پاسخ به مسائل فلسفی باید از چه روش و منابع معرفتی استفاده کند و در به‌کارگیری چه منابع و روش‌هایی محدودیت دارد. پیش‌فرض مقاله در پاسخ این است که میان غایت، موضوع و روش فلسفه رابطه مستقیم وجود دارد، و تعیین روش و منابع معرفتی مورد استفاده در فلسفه تابعی از غایت و موضوع فلسفه است. با ملاحظه موضوع و مسائل مطرح در فلسفه، آشکار می‌گردد که بحث از مشترکات میان موضوعات علوم یا واقعیت‌های گوناگون غایت اصلی فلسفه اولی است. سپس با در نظر گرفتن دو مرحله اساسی در روش‌شناسی علوم، یعنی اولاً طرح مسئله و فرضیه‌پردازی و ثانیاً سنجش و اکتشاف نظریه، به این نتیجه می‌رسیم که در مرحله طرح مسئله فلسفی، شهودهای خاص و همگانی (حسی- وجدانی)، نقل و تجربه (به عنوان زمینه‌ساز)، در کنار تحلیل‌های عقلی نقش دارند؛ اما در ناحیه سنجش و اکتشاف نظریات، باید قائل به تفصیل شد: اگر بر همگانی بودن اثبات‌پذیری مسائل فلسفی تأکید داشته باشیم، نسبت به عوارض وجود، صرفاً تحلیل‌های عقلی و نسبت به مبادی وجود و تقسیمات وجود (ناظر به موضوعات علوم) تحلیل‌های عقلی در کنار شهود، تجربه و استقراء به کار گرفته می‌شود؛ و اگر ارجاع معرفتی به نحو تفصیلی مد نظر نباشد، در هر سه مورد می‌توان در کنار تحلیل عقلی و تجربه، نقل قطعی را نیز به کار گرفت.

در میان انبوه مباحث فلسفی و کلامی کمتر مسئله‌ای مانند چگونگی علم الهی به اشیاء قبل از پیدایش آنها معرکه آرای متفاوت و گهگاه متناقض شده است. مجادلات درازدامن برانگیخته‌شده پیرامون این مسئله تا آنجا است که منتقدان و طرفداران دیدگاه نام‌آشناترین فیلسوف جهان اسلام، ابن‌سینا، در خصوص علم الهی به موجودات قبل از پیدایش را در دو سوی علم حصولی (صور مرتسمه) و حضوری (علم اجمالی کمالی) قرار داده است. پژوهش حاضر کوشیده است ضمن ارائه و بیان این دو برداشت، و نقد و بررسی آن‌ها، به این پرسش بنیادی پاسخ دهد که از دو دیدگاه یادشده که برای هر یک می‌توان تصریحات، عبارات و مؤیداتی از کلام ابن‌سینا ارائه نمود، کدام یک با مبانی اساسی و خدشه‌ناپذیر وی سازگاری بیشتری دارد. سزاوار یادآوری است که با اندک جستجویی به سرعت و سهولت می‌توان به مقالات و کتاب‌های بسیاری درباره علم الهی از منظر ابن‌سینا دست یافت -دست‌کم نگارنده خود دو مقاله پژوهشی اختصاصی و فصل‌های نوشته‌شده در کتاب‌های تألیفی دارد- لیکن پژوهشی مستقل در این باره نوشته نشده که همراه با نقد و بررسی و نگاه تحلیلی بر این باور باشد که ابن‌سینا را باید مبتکر علم اجمالی کمالی دانست، دیدگاهی که در سازگاری دقیق و پیوندی عمیق با مبانی بنیادی ابن‌سینا است.