جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم روشمند حدیث، در گرو کاربست قواعد فهم است. همواره فرآیند فهم حدیث با موانع و آسیب­­‌هایی مواجه می­‌شود که در صورت بی­ توجهی به آن­ها، فهم روشمند را دچار اختلال می­‌کند.لذا شناسایی آسیب‌ها و موانع فهم حدیث، کمک فراوانی به کاربست صحیح قواعد فهم، نموده و فهم حدیث را از شرح و توضیح غیر­ روشمند و ناصحیح ، دور می­‌نماید. یکی از آسیب‌های فهم حدیث، خلط میان «سنت» و «حدیث» است. امام علی علیه السلام به ابن عباس در نامه 77 نهج‌البلاغه، توصیه می­‌کند در مواجهه با خوارج بوسیله «سنت» با آنان احتجاج و استدلال کن. این نوشتار در صدد بررسی خلط مذکور با تکیه بر نامه 77 نهج‌البلاغه است. بر اساس بررسی صورت گرفته، موردی یافت نشد که به یکی انگاری سنت و حدیث، پرداخته باشد. نگارنده با روش توصیفی – تحلیلی و مطالعه چند شرح و ترجمه نهج‌البلاغه به این نتیجه رسیده که شارحان و مترجمان نامه 77 نهج‌البلاغه، واژه سنت و حدیث در نامه مذکور را مترادف دانسته‌اند. در صورتی که با توجه به خطبه 127 نهج‌البلاغه و کاربرد سنت در قرن اول و دوم هجری، روشن می‌شود مفهوم واژه «سنت» به معنای حدیث نیست بلکه به معنای سیره و روش است و امام علی علیه السلام در این نامه از ابن عباس می­‌خواهد که در مواجهه با خوارج به بیان نمونه­‌های رفتاری(سنت) از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبادرت کند.

از نظریات نوپدید در دهه‌های پایانی قرن بیستم میلادی نظریه «رهبری اخلاقی» است که در ادبیات مدیریت به طور جدی بدان پرداخته شده است. دانشمندان علم مدیریت معتقدند در کنار اهمیت وضع و تدوین قوانین اخلاق‌مدارانه برای جامعه، ظهور رفتارهای اخلاق‌مدارانه از جانب رهبر و یا شخصیت‌هایِ در رأس حکومت در مناسبات فردی و اجتماعی و انتقال این هنجارها به آحاد جامعه از طرق مختلف، نقش اصلی را‌ در تحقق اخلاق اجتماعی ایفا می‌کند. امام‌علی علیه السلام در قامت شخصیتی برجسته در قدرت و حکومت اسلامیِ پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌کوشد با تأکید بر تقدّم اخلاق بر هر مقوله‌ای نشان دهد آموزه‌های اخلاق‌مدارانه چه در حکومت و غیرآن تفاوتی ندارد. رهبری اخلاق‌مدار می‌کوشد ابتدا با اصول اخلاقی مناسب، برای حفظ دین و اخلاق از بروز جنگ پیشگیری نماید و سپس نشان دهد‌که انسانیت برمحور اخلاق‌ بر مدّعی دیندار بی‌اخلاق ترجیح و برتری دارد. یافته‌های این پژوهش‌که با رویکردی توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفته، نشان می‌دهد‌که درسیره امام‌علی علیه السلام اخلاق‌محوری اصالت دارد و او در تقابل با مخالفانش کوچک-ترین مسائل اخلاقی را‌ فدا نکرده ‌است.

یکی از مؤلفه‌های مهمِ دخیل در ادبیات متن،استفاده از تصاویر هنری است. متن نهج‌البلاغه به عنوان متنی ادبی و دینی برای بیان مفاهیم والا و ارزشمند خود از این مؤلفه‌ی ادبی به نحو احسن بهره جسته است.از موضوعاتی که به کرات در نهج‌البلاغه مورد توجه قرار گرفته؛ موضوع «دنیا» می‌باشد لذا پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تصاویری که امام علی علیه السلام از موضوع «دنیا» ارائه کرده‌اند، بپردازد. نتایج تحقیق حاکی از آن است؛ تصاویری که امامj از «دنیا» ارائه کرده‌اند، دارای مؤلفه‌های اصلی تصویرآفرینی هنری چون حرکت، ایقاع، رنگ، خیال، عاطفه، حرکت، گفتگو هستند که این امر علاوه بر اینکه موجب آفرینش تصاویر بدیع و بی‌نظیر شده؛ به درک عمیق، سریع و بهتر این مفهوم، و تثبیت هرچه تمام‌تر معانی مورد نظر منجر شده است.مضاف بر اینکه تنوع در تصاویر همراه با موسیقی دلنشین آن، مانع از خستگی ذهن ناشی از تکرار این مفهوم شده است. تصاویر ارائه شده از دنیا در نهج‌البلاغه در نسبت بالایی، جنبه‌ی منفی آن را آشکار می‌سازد و به مثابه‌ی هشدار و تلنگری است که می‌خواهد از طریق رویارویی انسان با تصاویری زنده، متحرک و محسوس، مانع از دلبستگی ودوری او از آخرت شود. البته در کنار این تصاویر؛ امام به جنبه‌ی مثبت «دنیا» نیز توجه داشته است.

نهج‌البلاغه پس از قرآن، در بین متون اسلامی در عالی‌ترین درجه بلاغت، جزالت و اتقان و صحّت قرار دارد و شاید علمای اسلامی به اتّکایِ حدیثِ نبویِ «عَلیٌ مَعَ الْحَقِ و الْحَقُّ مَعَ عَلِی علیه السلام» نهج‌البلاغه را برادر قرآن گفته‌اند، نهج‌البلاغه یا «أَخ ٱلقُران» معتبرترین منبعِ دینی بعد از قرآن است، که با قرآن کمالِ بستگی و ارتباط را دارد. نهج‌البلاغه در کنار قرآن مجید، بسیاری از مطالبِ کتابِ آسمانی را شرح و بسط داده است. نوشتار پیش رو به تأثیر حکمت‌های نهج‌البلاغه در ادبیات فارسی با محوریت حکمت 139 پرداخته است و در حد بضاعت سعی شده تا به پرسش‌های زیر پاسخی درخور داده شود، منشأ حکمت‌های نهج‌البلاغه، قرآن کریم است؟ گستره‌ی تأثیر حکمت‌های نهج‌البلاغه بر پهنه ادبیات فارسی تا چه میزانی است؟ بدیهی است آثار ادبیاتِ فارسی به صورت‌های مختلف از منبعِ وحی و به تبعِ آن از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام، متأثّر بوده‌اند، این تحقیق در پیِ یافتنِ ریشه قرآنیِ حکمت‌ها و تأثیر معانی بلند آنها در ادبیات فارسی است. در این مقاله، حکمت یکصدوسی و نهم از حکمت‌هایِ نهج‌البلاغه با توجّه به معنی لغات، مورد تعمّق و بازنگری قرار گرفته و به منابع قرآنی این حکمت و تأثیر آن در ادبیات فارسی پرداخته شده است. علما بر این عقیده‌اند که نهج‌البلاغه تفسیر قرآن است، موضوع این نوشتار، یافتنِ سرچشمه‌های الهی سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام، و نشان دادن بازتاب آن در آثار ادبیِ ایران است.

هر تمدنی در مسیر شکل­ گیری و استمرار ممکن است با آسیب­‌ها و چالش‌­هایی مواجه شود که آن را از مسیر مستقیم منحرف سازد. در این میان، آسیب­‌های فرهنگی و نرم، نقش ویژه­ای را در افول تمدن و نابودی آن ایفا می­‌کنند. پژوهش حاضر در صدد است با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، مؤلفه‌­های آسیب­‌زای فرهنگی جامعه و تمدن اسلامی را از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج‌­البلاغه استخراج نماید تا کوششی جهت شناخت این آسیب­‌ها و پرهیز از آن­ها باشد. بررسی­‌ها نشان می‌­دهد بر اساس آموزه‌­های نهج‌­البلاغه، مؤلفه‌­هایی همچون نفوذ فرهنگی، انحراف خواص، فتنه، بدعت، تحّجر و جمودگرایی، قدرت طلبی و غفلت، از عوامل آسیب­‌زایی هستند که سلامت جامعه اسلامی را تهدید می­‌کنند. در نامه 53 نهج‌­البلاغه که عهدنامه امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر است نیز برخی از این مؤلفه­‌ها از جمله آشکار کردن عیوب مردم، پشیمانی از گذشت و شادی بر کیفر، بدگویی از زمامداران گذشته و خلف وعده مورد تأکید قرار گرفته است.

نگرش امیرالمؤمنین علیه السلام به موضوع کمال، نگرشی خاص است. بیاناتی از حضرت در مورد "کمال" وارد شده است که بعضاً نظیری در دیگر سخنان معصومین ندارد. از جمله این‌که کمال در دنیا مفقود است، که برای فهم این سخن باید به اقسام دنیا که عبارتند از دنیای ممدوح و مذموم و نیز رابطه بین دنیا و آخرت توجه نماییم. در یک نگرش کلی می‌توان گفت که کمال در عرصه‌های مختلف مورد توجه آن حضرت قرار گرفته است که در قالب نگرش ایجابی و نگرش سلبی قابل تبیین است. اما نگرش ایجابی امیرالمؤمنین به بحث کمال، شامل چندین جهت است. یک جهت، توجه به ارزش ذاتی انسان دارد که همانا عقل و خرد اوست. جهت دیگر وجه ایجابی کمال مربوط به رابطه زبان و قلب است. زبان انسان تابع قلب اوست و اگر آدمی بخواهد شخصیتش را حفظ کند، باید مواظب قلب خویش باشد، چرا که زبان مظهر قلب آدمی است. درنتیجه اگر کسی از لحاظ دل، دلیر و از جهت زبان گویا باشد، هم از جهت قلب در معرفت خدا و حمایت از یاد او موفق است و هم از لحاظ زبان در نشر معارف دینی و تزکیه نفوس و خدمت به جامعه کامیاب.

کتاب شریف نهج‌البلاغه به دلیل اهمیت به سزایی که در منابع اسلامی دارد، همواره مورد توجه محققان قرار گرفته است و شروح زیادی به روشهایی گوناگون بر آن نگاشته شده‌است که شرح نهج‌البلاغه نواب لاهیجی از جمله‌ی این آثار به شمار می رود که با صبغه کلامی، فلسفی و عرفانی نگارش یافته‌است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به‌منظور بررسی روال‌های کشف مفاهیم نهج‌البلاغه در شرح نواب لاهیجی با نگاهی نقد محور انجام گرفته و بعد از بررسی‌ پیش‌زمینه‌های مؤلف در شرح، و روشن کردن این موضوع که جنبه‌های دینداری نواب در شرحش مؤثر بوده، به این نتیجه رسید، ایشان برای تشریح کلام حضرت علی علیه السلام از انواع روش‌ها جهت دریافت مضمون‌ها، از جمله دریافت زبانی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و فلسفی بهره گرفته که بعد از کشف این رویه‌های شارح با مقایسه شرح وی با دیگر شروح نواقص و مویدات آن نیز طرح گردید همچنین در شیوه‌ی بیان نیز نشان داده‌شد که شرح نواب برای مخاطب خاص، عام و محدود نگاشته‌است. تبیین نقاط قوت شرح مثل بیان علت، استفاده از نسخ صحیح، توجه اجمالی به اسناد روایات و همچنین توجه به موارد ضعف شرح نوّاب، بحث دیگری بود که در این تحقیق به آن پرداخته شد. برای نمونه ایشان در نقل آیات دچار اشتباه شده، سهل انگاری در ترجمه و شرح برخی تعبیرات، اشتباه در شناخت مصداق برخی لغات و اهمال در شناسایی ساختار برخی از واژگان نمونه‌های دیگری از این ضعف هاست.

هدف این تحقیق دستیابی به الگوی رهبری امام علی علیه السلام درعهدنامه مالک اشتر علیه السلام می باشدو به دنبال پاسخ به این پرسش مهم است که الگوی رهبری امام علی علیه السلام با توجه به متن عهدنامه چگونه الگویی است؟ برای یافتن پاسخ این سوال از روش تحقیق"متن پژوهی اکتشافی"استفاده شده است. بدین منظور نخست کل متن عهدنامه با توجه به محتوا و ارتباط موضوعی هربخش به79 فراز تقسیم شد و با بررسی دقیق، متن هر فراز نمودار مفهومی آن فراز استخراج و ترسیم گردید، به‌گونه ای که هر نمودار بیانگر رابطه بین مفاهیم و گفتارهای مختلف متن آن فراز باشد. سپس با چندین بار بررسی مجدد کل متن به همراه نمودار فرازها، الگوی نهایی کل متن استخراج گردید که بیانگر الگوی رهبری امام علی علیه السلام در عهدنامه می‌باشد. یافته‌های حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد الگوی رهبری امام علی علیه السلام در عهدنامه الگویی جامع است که بر اساس آن کار رهبر از پیروی خداوند شروع شده و پس از آن خویشتن را رهبری می‌کند و این دو، نقطه عزیمت رهبر به رهبری دیگران است. رهبری مردم و زیردستان نیز در این الگو به دو روش رهبری بی واسطه و رهبری با واسطه (از طریق کارگزاران)انجام می‌گردد. همچنین بر اساس متن عهدنامه بیشترین میزان تاکید امام علی علیه السلام بر تبیین رابطه بین رهبر و مردم بوده و این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در بخشی از خطبه 197 نهج‌البلاغه، علی علیه السلام به توصیف لحظات آخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته‌اند: «لقد قُبضَ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلمو اِنّ رأسه لَعلی صدری و لقد سالَت نفسه فی کفّی، فَاَمْرَرْتُها علی وجهی» وجود ابهامات متنی و سندی در عبارات مذکور، موجبات نیاز به اعتبارسنجی و بررسی روشمندِ آن را فراهم ساخته است. روش کار ما در این مقاله، تاریخ‌گذاری یا کرونولوژی با رویکرد اِسناد - متن است. بر اساس این روش با پردازش متون مشابه و دسته بندی آنها در جداول مجزّا، رسم شبکه عنکبوتی، تعیین حلقه مشترک، خاستگاه و سیر تطّور روایت را کشف و پی‌جویی نموده‌ایم. برای پی بردن به صحت و سقم روایت، توجه به اولین منبعی که حاوی مضمون سیلان نفس نبی صلی الله علیه و آله و سلم بوده و اینکه چگونه و چطور به منابع دیگر راه یافته است از اهمّ مباحث این مقاله است. در مرحله بعد تفقّه در متن، احوال راویان و ارتباط آن ها با یکدیگر و انگیزه ها و علل تحریف، مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت با دلایل کافی، ضمن اشاره به مسبّب این امر و منشأ اختلاف (صدقه بن سعید) ، رای به شدت استبعاد این جمله به معنای خاص داده‌ایم.