جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«آیا اخلاق مبتنی بر مبانیِ متافیزیکی است؟». پاسخِ «هیلاری پاتنم» و «کای نیلسن»، به این پرسش منفی است؛ در مقابل، از دیدگاه این مقاله، پاسخ این پرسش مثبت است. بسیاری از عالمانِ اخلاق اسلامی نیز، به این پرسش مهم پاسخ مثبت ضمنی داده‏اند. از جمله شواهد مهمی که نشان می‏دهد اخلاق مبتنی بر مبانیِ متافیزیکی است، وجود پرسش‌هایی در حوزه‏ی اخلاق است که پاسخ مستقیم آنها در این حوزه یافت نمی‏شود. در این مقاله نشان داده خواهد شد: قبل از پاسخ دادن به این «پرسش‌های اخلاقی» لازم است به «پرسشهایِ پیشینِ متافیزیکی» به عنوان منشأ این پرسشها پاسخ داده شود. دو یافته‏ی مهم این مقاله: 1. بدون پاسخ دادن به این پرسش‌های پیشینِ متافیزیکی، نمی‏توان به پرسشهای اخلاقیِ مذکور پاسخ داد. 2. پرسش‌های متافیزیکی بر اساس تنوع جهان‏بینی صاحبانش، پاسخهای متفاوت و بعضاً متضادی دریافت می‏کنند؛ درنتیجه «پاسخ پرسش‌های اخلاقی» و «نظریه‏های اخلاقیِ» برآمده از آنها نیز متفاوت و حتی متضاد خواهد بود.

لیبرالیسم اخلاقی بر پایه جدایی ارزش‌های اخلاقی از واقعیت، استوار است و تأکید دارد که معیار ارزش ـ اخلاقی «خود فرد» است. در اخلاق لیبرالی، سعادت فرد وابسته به خود اوست و ارزش‌های اخلاقی معنای نسبی دارند. طبق نظر ملاصدرا، روند خلقت در قوس نزول بر پایه تجلی بوده و معلولات، عین‌الربط به علت‌اند و از مراتب تجلی علت، انتزاع می‌شوند. بر اساس نگرش عین‌الربطی وجود، اخلاق، فاعل محور، مطلق و تشکیکی است اما اخلاق لیبرالی فاعل محور و نسبی است. بر اساس فلسفه ملاصدرا، بین ارزش و واقعیت، عینیت حاکم است نه انفصال؛ فردگرایی مربوط به مرتبه وجودی فرد است و هر فرد ارزش‌های مرتبه وجودی خویش را آشکار می‌کند. هدف از پژوهش حاضر این است که با روش توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی و با تکیه بر نگرش وجود عین الربطی معلول، به نقد فردگرایی، نسبی‌گرایی و جدایی ارزش از واقعیت که سه شاخصه مهم اخلاق لیبرالی هستند، بپردازد.

امروزه علی‌رغم پیشرفت‌های مادی، تضادها افزایش و توانمندی صبر، در میان مردم کاهش یافته است. ازاین‌رو، یافتن راهکاری برای توانمندسازی انسانها بر صبر و ارتقاء سطح اخلاق در میان آنها ضروری است. از منظر قرآن، پیروان دین الهی سه دسته‌اند:1. بندگان مقربی که ذوب در ولایت الهی و تسلیم محض او هستند. 2. باورمندان به توحید که هنگام خطا، با یاد خدا استغفار می‌ورزند و در مسیر تخلق به اسماء الهی بر گناه مداومت نمی‌ورزند. 3. گروهی که باوجود باورتوحیدی، درصدد تهذیب نفس نیستند و به انحراف کشیده می‌شوند. مانند جامعه یهود که با وجود ادعای ایمان، در مواجهه با پیامبر اسلام| از پذیرش حق سرباز زدند. این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر مولفه‌های مختلف بافت، نقش توجه به اسماء الهی در ایجاد صبر و نیز علت عدم توانمندی دسته سوم در تخلق به اخلاق الهی و عدم صبر بر پذیرش اسلام را بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که گروه اول، مظهر تامّ صفات الهی هستند و رفتارشان کاملاً تجلی‌گاه اندیشه توحیدی است. دسته دوم، چون درصدد تهذیب نفس هستند، مظهر بخشی از اسماءالهی می‌گردند. گروه سوم، باور توحیدی‌شان در اثر دنیاگرایی منحرف شده که منشأ آن، عدم تمرکز بر تخلق به اوصاف الهی است.

رسول اکرم| هدف از بعثت خویش را اکمال مکارم اخلاقی می‌داند. این انحصار، موجب شبهه و گاه حتی ذهنیت تعارض، با سایرِ اهداف پیامبر| گردیده است. برخی با استفاده از دلالت حدیث، تنها وظیفه رسول اکرم| را مکارم اخلاقی و معنویت دانسته‌اند، و از این طریق جدایی اخلاق از سیاست را نتیجه گرفته‌اند. و برخی دیگر به برجسته‌سازی سیاست و قدرت پیامبر|، در راستایِ تضعیفِ حدیث مکارم الاخلاق برآمده‌اند. روش: این تحقیق، با روش توصیفی ـ تحلیلی، در تلاش است به رفع شبهات دلالیِ حدیث مکارم‌الأخلاق بپردازد. یافته‌ها: این پژوهش علاوه بر پاسخ به شبهات مذکور، درصدد اثباتِ صحتِ حصر حقیقی و اضافی از نوع صفت بر موصوف بوده و در ثانی به عدم تنافیِ حصر حدیث با سایر اهداف پیامبر| از جمله سیاست و حکومت پرداخته است. بنابراین حصر در حدیث، از نوع موصوف بر صفت نبوده است، تا جدایی اخلاق از سیاست نتیجه گرفته شود.

رشد و بالندگی اندیشه‌های فیلسوفان یونانی و بنیان‌گذاران اخلاق فضیلت، در بستر اسلام موجبِ شکل‌گیری یکی از مهمترین رویکردهای تربیت اخلاق دینی، «اخلاق فلسفی» شد. در غربِ معاصر، رویکردِ «تربیت منش» به عنوان فضیلت‌گرایی نوین، توانست در مواجهه با سال‌ها مقابله با بنیان‌های تربیت سنتی، دوباره مورد توجه اندیشمندان تربیتی قرار گیرد. این مقاله برای اولین بار، به مقایسه اصول و روش‌‏های تربیتی این دو رویکرد با خاستگاه مشترک که در دو بستر متفاوت رشد یافته‌اند، می‌‏پردازد. هرچند هردو رویکرد، در همه‌جانبه‌نگری، استفاده از روش‌های تربیت مستقیم و غیرمستقیم، اهمیت به جایگاهِ تمامی عوامل موثر در رفتار و بسیاری از روش‌ها همسانند، این مقاله توانسته است نقاط تمایز آنها را درمیزانِ تاکید در عوامل موثر دررفتار و معرفی اصول، راهبرد و روش‌‏های خاصِ هردو رویکرد ارائه ‏نماید که مهمترین آنها، بهره‌مندی رویکرد اخلاق فلسفی از مبانی، اصول و آموزه‌های دین مبین اسلام است.

هدف مقاله، تدوین کدهای اخلاقی ناظر بر رفتار کارکنان سازمان‌های متولی مهار فقر در پرتو سیره امیرمومنان است. رویکرد کیفی تحلیل تم انجام گرفته که با مطالعه نهج‌البلاغه و سیره امیرالمؤمنین، کدهای اولیه تدوین؛ و پس از تایید خبرگان، جهت تکمیل و اصلاح با استفاده از مصاحبه نیمه ساختار یافته، کدهای نهایی با نرم‌افزار MAXQDA 10 تحلیل گردیدند. جامعه خبرگان، 11نفر از حوزه اقتصاد و اخلاق بودند و مصاحبه به روش گلوله‌برفی، تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. نتیجه، 186 کد، ناظر بر 5 تمِ عدالتهای رفتاری، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و توزیعی بود. در مرحله کمی با روش AHP و نرم‌افزار 11 Expert Choice تِم‌های اصلی اولویت‌بندی شدند. نتایج، نشانگر ارتباط نزدیک تم‌ها بود. ارزش کاربردی پژوهش، ارائه پیشنهادات برای اصلاح نظام مدیریتی و تدوین منشور اخلاقی مناسب برای سازمان‌های متولی مهار فقر است؛ تا در صورت اجرایی شدن‌شان، با ارتقای شاخص‌های اخلاقی سازمان‌ها، به کاهش فقر در جامعه بیانجامند.

اصطلاح «تجرّی» عنوان رفتاری خاص است که در علم اصول فقه از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است لکن این موضوع به حوزۀ اخلاق نیز قابل تسرّی است به این صورت که هرگاه شخصی، عملی را مبتنی بر باوری کاذب و با نیت و قصد مخالفت با امر اخلاقی ِتوهم شده، انجام دهد، متجرّی اخلاقی است. مفهوم «تجرّی اخلاقی»، دارای سه مولفۀ «باور کاذب به عنوان خطائی معرفتی»، «نیت و قصد بد» و «عمل خارجی» است که عنوان تجرّی، از مجموعۀ آنها انتزاع شده و موضوع مسئلۀ تجرّی قرار می‌گیرد. این مقاله در بررسی این مسئله، بعد از تسرّی مفهوم تجرّی به حوزۀ اخلاق و تبیین امکان طرح مسئلۀ تجرّی از دیدگاه‌های مختلف، به بیان اقسام قبح فاعلی پرداخته و در نهایت استدلال می‌کند که عمل تجرّی به جهت آنکه مصداق «اقدام بر عمل غیراخلاقی» است قبیح و فاعل متجرّی مستحق مذمت است.