جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجلسی از بزرگتر­ین نویسندگان حدیث شیعه در دوره صفویه، به دلیل رواج اخباری­گری و تشیع در ایران و نیاز مردم به آشنایی با معصومان% به نشر آثار شیعه پرداخت. از میان آثار پرشمار مجلسی، جلاءالعیون به جهت گردآوری روایات سیره پیامبر$ به زبان ساده بر مبنای روایات شیعی و با استناد به منابع اهل‌سنت، ارزش فراوانی دارد که بررسی روش‌شناسی مجلسی در این کتاب بسیار ارزشمند است. در این مقاله روش سیره نگاری علامه مجلسی در جلاء العیون بررسی شده است تا روشن گردد مجلسی با چه رویکردی به بهره­گیری از گزاره­های تاریخی و روایی شیعه و اهل سنت پرداخته، و هم­چنین در تدوین سیره نبوی دنبال چه هدفی بوده است؟ دست­آورد پژوهش اینکه مجلسی سیره نبوی را در جلاء­العیون مستند به گزارش­های تاریخی منابع شیعی کرده و بر پایه ترکیب گزارش­های تاریخی با استدلال­های کلامی شیعی به دنبال تبیین باورهای کلامی شیعه بوده و در این زمینه استناد به منابع اهل سنت را نیز مورد توجه قرار داده تا بتواند برای اهل سنت آن روزگار یا مستبصران آن دوره شواهدی برای باورهای شیعه بیاورد و به استوارسازی باورهای شیعه بپردازد.

ابوطالب، برپایه داده‌های تاریخی، یکی از شخصیت­های بزرگ دوره پایانی تاریخ جاهلیت عرب و عهد آغازین اسلامی و دارای نقشی موثر و مثبت در حیات نبوی بود. وی با اینکه به حکم جایگاه سنتی خود، سه مأموریت دفاع از خانواده و انسجام آن، محافظت از نظام قبیله، شهر و ساختار آن، و ایفای نقش مراقبت از آیین­ها و باورهای پذیرفته شده را بر عهده داشت، اما به‌رغم همه اینها، در معرض انتخاب دیگری بود که در نهایت دگردیسی ملایم جامعه را به سوی حقیقت میسر می­ساخت،‌ هر چند کنشگری­های او درنگاه همترازان و بزرگان مکه از وجاهت قابل دفاعی برخوردار نبود. مقاله پیش رو، با عنایت به این پرسش کانونی که ابوطالب در چالش سنت و حقیقت چگونه عمل کرد و آیا در حمایت از پیامبر$ دغدغه حقیقت داشت یا به حکم موقعیت اجتماعی و فرهنگی، حمایت از عصبه عشیره/ قبیله، می­کوشد بر مبنای تئوری انتخاب گِلَسِر که تلاشی برای تبیین اقدام آدمیان در برگزیدن مسیر زندگی براساس نیازهای پایه‌ای است،‌ با روش تاریخی و تحلیل مضمون، پاسخ قابل دفاعی برای آن عرضه کند، بی آنکه بر کشمکش­های عقیدتی اصراری ورزد. فرضیه مقاله آن است که کنشگری‌های او‌ در مواجهه با پیش‌آمدها،‌ تابع حقیقت‌خواهی شکل می‌گرفت نه دفاع از سنت. البته نویسنده اذعان دارد که درباره ابوطالب،‌ کنش‌ها و گرایش­های عقیدتی او آثار فراوانی پدید آمده، اما از منظر نوشته حاضرکه رویکردی انسان‌شناسانه و فراتر از نگره‌های دینی دارد، هنوز بایسته بحث و گفتگو است.

ابن شهرآشوب مازندارنی دانشمند ذو فنون شیعی در سده ششم هجری و نویسنده سه کتاب معالم العلما، مناقب آل ابی‌طالب و مثالب النواصب با بن مایه‌های تاریخی است. کتاب مثالب النواصب وی کوششی است در ادامه سنت ردیه‌نویسی که بر کاستی­ها و ضعف‌ها و مطاعن تأکید دارد. وی در این اثر کوشیده است با توجه به اوضاع سیاسی نامناسب شیعیان و با بهره‌گیری از ابزار تاریخ‌نویسی، جایگاه شیعیان را تقویت کند در این مقاله ویژگی­های تاریخی ردیه‌نویسی ابن­شهرآشوب با تأکید بر کتاب مثالب‌النواصب و با استفاده از دو نسخه موجود از این کتاب بررسی شده است. ابن شهرآشوب با رویکرد تاریخی- کلامی و نگاه انتقادی به اخبار و تکیه بر سند و بهره‌گیری گسترده از منابع فریقین، شیوه‌ای را در تاریخ‌نویسی پیش گرفته که به‌زعم وی از سوی همگان مورد پذیرش قرار گیرد.

تشابه اسمی از آسیب‌هایی است که دانش رجال و تراجم‌نویسی، همیشه با آن روبرو بوده است. سید حسن فرید هزاوه‌ای در سال1349ش، پیش‌گویی آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی را درباره شیخ فضل الله نوری و آیت‌الله شیخ عبد الکریم حائری نقل کرد. در تاریخ اراک، حسن فرید نام و لقب دو نفر از شخصیت‌های علمی این شهر است. برخی از نویسندگان و عالمان رجال و تراجم این دو را خلط کرده و پیش‌گویی مذکور را به غیر ناقل اصلی نسبت داده‌اند. این نوشتار در صدد رفع اشتباه و انتساب گزارش به ناقل اصلی است. تا کنون نوشته‌ای در جداسازی این هم نامی یافته نشده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حسن فرید، نام و لقب یکی از مجتهدان و نام و لقب یکی از دبیران ریاضی است. همچنین ناقل پیش‌گویی، سید حسن فرید هزاوه‌ای، دبیر و معلم ریاضی است. در نتیجه انتساب این گزارش به آیت‌الله سیدحسن فرید محسنی اراکی صحیح نیست. مراجعه به منابع اصلیِ گزارش پیش‌گویی مذکور، امکان جداسازی و تمییز میان این دو شخصیت را فراهم کرده است.

همگرایی میان مذهب تشیع و نشانه‌ها و الگوهای آن در سیاست و فرهنگ ایرانی در آثار نخبگان دوره صفوی فراوان انعکاس یافته است. در این میان، محمّدامین وقاری‌یزدی، ادیب و شاعر سده یازدهم هجری در دیوان و منشآت خویش به روشنی تعلّقات شیعی و ایرانی این عهد را نمایانده است. اینکه وقاری چگونه همزمان به بازتاب گرایش‌های شیعی و سنت‌های سیاسی سلطنت و وزارت در ایران عصر صفوی پرداخته است، پرسش اصلی این تحقیق است. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی و به روش توصیفی و تحلیلی و شیوه کتابخانه‌ای، خاصه با تکیه بر دیوان وقاری به بررسی آرا و گرایش‌های فکری وی پرداخته است. در این تحقیق به‌دست آمده است که علی‌رغم آنکه وقاری از ادیبان کمتر شناخته شده دوره صفوی است، ولی وی در خلال دیوان خود همنوایی میان تشیع و ایران‌مآبی را در قالب اظهار محبت و ارادت به اهل‌بیت، دوستداری ایران‌زمین و خاندان صفوی و مظاهر فرهنگ و ادب فارسی نشان داده است.