جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره مسخ اصحاب سبت دو دیدگاه وجود دارد؛ بیشتر علما و مفسران معتقد به مسخ جسمانی، و گروه اندکی با اتکا به روایت مجاهد تابعی، معتقد به مسخ معنوی هستند. در عصر حاضر، محمد عبده و رشید رضا در تفسیر المنار با رویکرد عقلانی به تفسیر و تأکید بر جنبه هدایتی قرآن، ضمن نفی ظاهر قرآن با تکیه بر خبر واحدِ منقول از مجاهد و با بی‌توجهی به فلسفه مسخ، بار دیگر باور به مسخ معنوی را قوت بخشیدند. پژوهش حاضر، دلایل مطرح‌شده توسط مؤلفان المنار را با کمک منابع کتابخانه‌ای و بر مبنای آیات قرآن، روایات، معانی لغوی و نظر عموم علمای شیعه و سنی مورد تحلیل و نقد قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ادله و شواهد مطرح‌شده در المنار برای باور به مسخ معنوی، با ظواهر آیات قرآن، روایات متعدد فریقین و سیره علما مخالف بوده و مسخ جسمانی با هدف از عذاب مسخ سازگارتر است.

اعتبارسنجی روایات تفسیری از دیرباز مورد بحث بوده است. سید مرتضی علم‌الهدی به عنوان چهره برجسته شیعی در قرن پنجم، از جمله قرآن‌پژوهانی است که دیدگاه او در این باره از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، با مراجعه به آثار سید مرتضی، رویکرد وی را در اعتبارسنجی روایات تفسیری بررسی کرده است. در نگاه آغازین به نظر می‌رسد از آنجا که روایات تفسیری جزء اخبار آحاد شمرده می‌شوند و سید مرتضی خبر واحد را بدان‌جهت که مفید ظن است، باعث علم و عمل نمی‌داند، ایشان نباید برای روایات تفسیری اعتباری قائل باشد. اما یافته‌های این جستار نشان از آن دارد که چنانچه خبر واحد همراه با قرائنی باشد که آن را از ظنی‌الدلاله بودن خارج کند، از نظر سید مرتضی می‌تواند در تفسیر نیز مورد استناد قرار گیرد. قرائنی همچون: وجود اخبار در مصنفات حدیثی و اصول شیعه، علم‌آور بودن مضمون خبر، مطابقت با ظاهر قرآن، مطابقت با حکم عقل، مطابقت با اصل عدل الهی، و اجماع امامیه می‌تواند روایت را از ظنی بودن خارج کند. در واقع سید مرتضی در مقابل رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور، به رویکرد اعتبارسنجی قرینه‌محور در ارزیابی احادیث باور دارد.

از ابعاد زبان‌شناختیِ متن قرآنی که مُهر تأییدی بر جنبه اعجاز و وحیانی بودن این کلام الهی نهاده، نظام معناسازی و روابط بینامتنی در سطوح گوناگونِ «مفاهیم، آیه‌ها و سوره‌ها» است. اتخاذ این شیوه نظم‌پذیری که می‌توان از آن، تحت عنوان «نظم شبکه‌ای متن قرآنی» یاد نمود، کارکردهای فراوانی را در فراورده‌های تفسیری به ارمغان می‌آورد. از جانبی دیگر، لزوم تمسک به نگرش جامع‌نگرانه و تشکیل نظام‌واره‌های قرآن‌بنیان، مستلزم مبنایابی درون‌دینی است. این مقاله با اتخاذ رویکردی پسینی، از رهگذر استنطاق در کاربست‌های قرآنی، علاوه بر بازکاوی دو تعبیر همسوی قرآنی، یعنی ایضاح شعاع دلالت «مثانی» (زمر/ 23) بر روابط درون‌متنی قرآن، و هماهنگی آیات آن در ساحت کلان متن (نساء/ 82)، از رهگذر تمسک به پاره‌ای از احادیث معصومانŒ ، به تبیین ادله درون‌دینی «نظام‌واره معنایی قرآن کریم» پرداخته است. لذا این پیوندهای شبکه‌ای نه‌تنها در ابعاد «مفهومی» و «موضوعی»، بلکه در گستره روابط شبکه‌ایِ «بیناآیه‌ای» و «بیناسوره‌ای» در متن قرآنی قابل ارائه است.

در روایتِ دعوت اقوام توسط انبیاء، مدح قوم یونس در نسبت با نکوهش سایر اقوام، یک وجه تمایز اساسی محسوب می‌شود. در این پژوهه به روش تحلیل محتوای مضمونی و استفاده از رابطۀ همنشینیِ مضامین در روش تحلیل گفتمان، با دسته‌بندی موضوعی آیات سورۀ یونس و توسعۀ شبکه مضمونیِ مرتبط در سایر آیات، چرایی ایمان‌آوری قوم یونس(ع) مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که اقوام تمامی انبیاء به جز حضرت یونس(ع)، تکذیب‌کنندۀ آیات الهی بودند. مبتنی بر تحلیل‌های کمّی، رویکرد غالب در سورۀ یونس، اتمام حجت با اقوام تکذیب‌کننده به دو طریق «انذار» و «استدلال‌ورزی» است. تحلیل‌های کیفی نشان می‌دهد که اقوام به تدریج طیّ یک رابطۀ طولیِ تدلّی از اعلی به ادنی، به موضع «تکذیب‌گری» روی آورده‌اند و آنچه آن‌ها را ایمان‌ناپذیر کرده، اتخاذ چنین موضعی در برابر دین بوده است. عامل سوق‌دهندۀ اقوام به تکذیب‌گری، محیط اجتماعی ناسالمی بوده که متأثر از دو عاملِ «الگوی رفتاری» در درجۀ اول و «تغییر ذهنیت‌ها» در مرتبۀ بعد، توسط کنشگرانی با مرجعیت فکری و سیاسی تحت عنوان «ملأ» شکل گرفته است. قوم یونس تنها قومی است که سخن از وجود چنین طبقه‌ای در آن یافت نشده و به جای آن در روایت‌های مربوط به این قوم، از حضور یک «عالم ناصح» نام برده شده است.

در آیه شریفه 60 سوره فرقان، اجمالاً به اظهار جهل و ازدیاد نفورِ مشرکان قریش در قبال وصف شریف «الرحمن» اشاره شده است. در این راستا، شواهد دیگری نیز در آیات و روایات موجود است. حال مسئله اینجاست که علت این واکنش ویژه چیست؟ مقاله حاضر بر آن است که به روش توصیفی ـ تحلیلی، پاسخ سٶال مزبور را از لابه‌لای متون دینی و تاریخی استخراج نماید. به نظر می‌رسد اولاً اظهار جهل مشرکان قریش صادقانه نبود و بیشتر جنبه تجاهل داشت؛ ثانیاً تجاهل ایشان در قبال «الرحمن»، بهانه‌تراشی برای توجیه و تثبیت گریز از آن بود و ثالثاً انگیزه اصلیِ حساسیت و نفور ویژه مشرکان قریش در قبال «الرحمن» به سه عامل بر می‌گشت: اول آنکه «الرحمن» در فضای آن روز، نماد معبودِ بی‌شریک بود و دوم آنکه «الرحمن» به فرهنگ عقیدتیِ قبایل رقیب تعلق داشت و سوم آنکه «الرحمن» در لسان مٶمنان، پرتکرار و شعارگون بود.

تحلیل زبانِ گفتاری قرآن کریم، معانی متفاوتی از زبان نوشتاری را نشان می‌دهد. در این میان، تأثیرگذاری «تکیه» (فشار صوتی هجایی مقابل هجای دیگر)، به عنوان یک عنصر تمایزدهنده معنایی، گاهی نقش مهمی در استنباط مفاهیمِ درست یا نادرست قرآنی ایفا می‌کند. قدرت تکیه در سطح هجایی درون‌واژگانی صرف‌نظر از اینکه در چه مرتبه‌ای از قوت و ضعف قرار دارد، موضوع اصلی این پژوهش است که واژه‌های قرآنی را مستقل از عناصر دیگر آوایی، چون درنگ و آهنگ به نمایش می‌گذارد. فرض بر این است که نقش ممیزی تکیه در سطح واژگان قرآنی ـ و نه در سطح جمله‌ـ موارد مختلفی هرچند اندک ولی قابل توجه را نشان می‌دهد. به همین منظور با توجه به ظرفیت این پژوهش، نمونه‌های مختلفی از این نقش‌ها انتخاب شد تا کارکرد تطبیقی آن در دگرگونی معانی واژگانی روشن شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: نقش ممیزی برخی از انواع فعل مانند مؤنث و مذکر، مفرد و مثنی، ثلاثی مضاعف و ثلاثی مزید؛ نقش ممیزی برخی از انواع اسم مانند ثلاثی مزید و ثلاثی مجرد، مفرد و مثنی و جمع؛ نقش ممیزی بین انواع حروف معنا و حروف مبنا مانند ممیزی بین «واو» حرف معنا و «واو» حرف مبنا، ممیزی بین «فاء» حرف معنا و «فاء» حرف مبنا، ممیزی بین «أو» حرف معنا و «أو» حرف مبنا؛ مواردی از ممیزی بین منادی و ضمیر متصل، و موارد مشابهی که به شیوه توصیفی، تطبیقی به تحلیل گذاشته شده است، به گونه‌ای که برای مخاطب، ارزش واجی تکیه به خوبی روشن می‌شود، هرچند که درصد ارزش واجی تکیه نسبت به ارزش غیر واجی تکیه در زبان عربی به مراتب کمتر است.

گستردگی تعاملات اقتصادی بین کشورهای جهان، تأثیرپذیری فراوان اقتصاد از سیاست را موجب گشته و راه را برای اعمال فشار قدرت‌ها بر کشورهای غیر همسو با خود هموار ساخته است. از سوی دیگر، تصریح بر رکن «برون‌نگری» در کنار «درون‌زایی» در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، لزوم تعامل با دیگر کشورها را برای تحقق این هدف نمایان می‌سازد. با توجه به اینکه تعاملات اقتصادی در عرصه بین‌المللی، متأثر از سیاست خارجی هر کشور است، این پرسش مطرح می‌شود که موازین و چارچوب‌های دقیق چالش و تعامل با دولت‌ها و جوامع بیگانه و غیر مسلمان مبتنی بر قرآن و سنت چیست؟ به ویژه اینکه در سیره رسول خدا‹ نیز، هم چالش با مشرکان و مقاومت در برابر تحریم اقتصادی آنان مشاهده می‌شود و هم تعامل و توافق. این نوشتار که به روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی تحلیلی سامان یافته است، تلاش می‌کند ضمن ارائه دقیقِ محدوده و مرزهای چالش و تعامل، مبتنی بر معارف قرآن، به تحلیل سیره پیامبر‹ در این باره بپردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عناصر «دشمنی»، «سلطه‌طلبی»، «ولایت‌پذیری» (در متن تبیین شده) و «نرمش در برابر اصول و احکام اسلامی»، محدودیت‌های تعامل را مشخص می‌سازد و در غیر این صورت، مشروط به رعایت مصالح عمومی، دست حاکم اسلامی برای نرمش و تعامل باز می‌باشد.

اصل آزادی قراردادی به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول و بنیادهای حقوق خصوصی غرب است که دارای آثار و پیامدهای مهمی در جامعه می‌باشد. قواعد حقوقی غرب تنها در صورتی می‌توانند در حقوق ما وارد شوند که مورد تأیید فقه امامیه قرار بگیرند. در برخی کتب حقوقی، آیه شریفه «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (مائده/ 1) به عنوان مبنا و دلیل قرآنیِ این اصل مطرح شده است. با توجه به اهمیت قرآن کریم و نقش آن در تشریع و تأیید قواعد حقوقی، بررسی و واکاوی دلالت آیه بر اصل مزبور ضرورت دارد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکردی اجتهادی در پی واکاوی این دلالت بوده است و در نهایت با بررسی مبانی و بیانات مختلف فقها از آیه شریفه، دلالت آیه شریفه بر اصل آزادی قراردادی را نمی‌پذیرد.

مطالعه حاضر، نگاهی متفاوت به مفهوم همدلی به عنوان یکی از مهارت‌های زندگی دارد و مسیر رشد و تحول همدلی را مورد بررسی قرار داده است که این مسیر می‌تواند به کمال همدلی یعنی ایثار ختم شود. برای رسیدن به این هدف، دیدگاه قرآن کریم و نظرات دانشمندان علوم قرآنی و روان‌شناسی درباره همدلی جمع‌آوری گردید و با استفاده از روش تحلیل مفهومی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که همدلی، با مفاهیم مواسات، جود و سخا، انفاق، احسان و ایثار در متون اسلامی ارتباط معنایی دارد. یکی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با همدلی، ایثار است که نقطۀ اوج همدلی می‌باشد. ایثار واژه‌ای ارزشمند است که از همدلی سرچشمه می‌گیرد. برای حرکت از رفتارهای همدلانه به سمت ایثار، تربیت اسلامی، پیرایش از غفلت، آسیب‌های نفس و زشتی‌های اخلاقی، تقویت نرم‌دلی، به چالش کشیدن انگاره‌های منفی درباره ایثار، آموزش مهارت‌ها و صفات اخلاقیِ مرتبط با ایثار، الگوسازی، درک حقیقت پروردگار و تقویت ارتباط با خداوند پیشنهاد می‌گردد.

سرمایه اجتماعی در هر نظامی، بر اعتماد و صداقت بنا شده است و به هر میزانی که این اعتماد افزایش یابد، میزان سرمایه اجتماعی افزایش خواهد یافت. اما اگر اعتماد متقابل کم‌رنگ شود و مردم به همدیگر اعتماد نداشته باشند، این مسئله در تقابل با سرمایه اجتماعی قرار می‌گیرد. قرآن به عنوان فرهنگ مکتوبِ جامعه مسلمانان می‌تواند در جهت شناسایی عوامل و آثار و تبعاتی که این نارسایی را ایجاد کرده است، ارائۀ طریق نماید. سؤال اصلی تحقیق، چیستی عوامل اجتماعی، تعاملات و آثار ضعف صداقت (دروغ) در آموزه‌های قرآن است که به منظور تأمین هدف، شناسایی عوامل مؤثر بر ضعف صداقت و واکاوی ریشه‌های آن، دستیابی به زمینه‌ها و شرایط وقوع ناراستی و شناخت تبعات و آثار آن، از روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی استفاده شده است. این مطالعه به شش عامل دروغگویی از میان آموزه‌های قرآن دست یافته که با تعاملات فریبکارانۀ توجیه‌سازهای گفتاری، ادبیات اقناعی و ابراز و تهییج احساسات و عواطف دروغین صورت می‌گیرد و دارای پیامدهای فرافکنانه، آسیب‌پذیر و همراه با تکرار دروغ و رسواکننده است.