جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکرد طبیعت­گرایانه‌ی تکاملی تمایل انسان به هنر و زیبایی را محصول تکامل او و یکی از سازگاری‌های متعددی به ­شمار می­آورد که از طریق انتخاب‌های طبیعی و جنسی در جریان تنازع برای بقاء کسب شده است. بر این اساس میل هنری انسان امروز نتیجه‌ی برنامه‌ریزی ژنتیکی است که از قدیمی‌ترین اجدادش برای وی باقی مانده و این برنامه‌ریزی ژنتیکی نتیجه‌ی نقشی است که هنرها همواره در زندگی انسان بازی کرده­اند. این رویکرد در دفاع از این ادعا، بر مواردی مثل جهان‌شمول بودن، کهن­بودن و سابقه­ی دیرینه­­ی هنر و هم‌چنین لذت­بخش بودن ذاتی آن تکیه می­کند. هدف از این پژوهش پرداختن به دیدگاهی نسبتاً نوین در زیباشناسی است که با بهره­گیری از دستاوردهای علوم گوناگون به­ویژه روان‌شناسی تکاملی در پی آن است از منظری علمی و طبیعت­گرایانه همراهی همیشگی هنرها با آدمی را توجیه کند و دلایل منطقی و نظری برای آن بیابد. از منظر نظریه­پردازان این حوزه، هنر و زیبا‌شناسی نتیجه­ی سازوکار انتخاب طبیعی و انتخاب جنسی و در نتیجه برخاسته از غرایز انسانی‌اند و ریشه در سرشت انسان دارند.

ارسطو فیلسوف مشهور یونانی، در رساله‌ی فن شعر که نخستین کوشش در زمینه‌ی نقد ادبی است، بررسی «تراژدی» را محور کار خود قرار داد و در آن تراژدی را سرگذشت انسانی نیک سیرت می­داند که به­دلیل اعمالی که از جانب او (و نه خدایان) رخ داده از نیکبختی به بدبختی سقوط می­کند. در این نوشتار تلاش شده تا جایگاه «خدایان» در وقایع تراژدی از دیدگاه ارسطو بررسی شود. یافته­های این تحقیق نشان می­دهد که علی­رغم نقش حائز اهمیت «خدایان» در وقایع تراژدی­ها، می­توان اندیشه انسان­محور ارسطو، نگاه واقع­گرا وی به پدیده­­های جهان و هم‌چنین پذیرش حفظ اصول دینی و اخلاقی نزد او را از جمله دلایل نادیده گرفتن جایگاه خدایان در رساله فن شعر جهت تکوین الگوی تراژدی مورد نظر ارسطو در نظر گرفت.

از دیدگاه آکویینی، عقل یکی از قوای نفس است و عین نفس نیست و ازاین‌رو وی انسان را دارای عقل می‌داند. از طرف دیگر وی معتقد است انسان دارای تصورات فطری نیست ولی از طریق قوه‌ی عقل، قادر به تجرید یا انتزاع مفاهیم عقلانی از محسوسات و حقایق مادی است. در این صورت تصورات عقلانی از طریق تجربه‌ی حسی با جهان مادی ایجاد می‌شوند و منشأ اصلیِ مفاهیمِ عقلی، جهان مادی است. از این جهت آکویینی به‌نوعی فیلسوفی تجربه‌گرا است. از جهت دیگر وی فیلسوفی مسیحی است؛ چون خداوند حقیقتی غیرمادی است و از آن‌جا که صور عقلانی از جهان مادی نشأت می‌گیرد، عقل به‌تنهایی انسان را به ادراک ذات الهی قادر نمی‌سازد. ازاین‌رو وی مفاهیم عقلی را به این موارد محدود نمی‌کند و معتقد است گاهی از طریق لطف یا عنایتِ الهی تصوراتی به انسان اعطا می‌شوند که منشأ غیرمادی دارند و از عالم الهی افاضه می‌شوند‌. وی معتقد است این شناخت نیز معرفتی عقلانی است و این صور هرچند از طریق عنایت الهی افاضه شده‌اند ولی توسط عقل بشر ادراک می‌شود، البته عقلی که توسط عاملِ الهی، آمادگی خاصی دریافت نموده است.

یکی از مواضع اشکال و اختلاف میان متکلم و فیلسوف، مسئله صدور کثرت از وحدت، یا کثیر از واحد است، که در فلسفه اسلامی ذیل عنوان قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد» پیگیری می‌شود و نزد متکلمان اسلامی بر اساس موازین کلامی و مفاد مدارک نقلی حل‌وفصل می‌گردد. فلاسفه، به ‌تقریب، همگی معتقد به اصالت و درستی و ضرورت تقید به قاعده مذکور در باب فعل الهی هستند و متکلمان، به تقریب، همگی معتقدند این قاعده، علاوه بر این‌ که فاقد دلیل کافی است، مستلزم اشکالاتی نیز هست. در این مقاله ابتدا مفاد و سپس ادله قاعده و بعد از آن اشکالات درونی و کلامی آن مطرح و درباره آن‌ها بحث شده است. دو اشکال کلامی مهم این است که این قاعده مستلزم نفی اراده و قدرت پروردگار است، که در هر دو مورد گفتگوهای دو طرف فیلسوف و متکلم گزارش و مورد قضاوت قرار گرفته است. سپس به مناسبت اشکال دوم، حدود بیست آیه از آیات قران کریم طی چهار گروه گزارش و به شیوه‌ی تفسیر قرآن با قرآن به اثبات رسیده که قاعده الواحد، اعم از این‌که درست یا نادرست باشد، در تعارض با متون آیات قران کریم نیست.

مسئله‌ی «بی‌نهایت» در ریاضیات از مهم‌ترین مسائل فلسفه ریاضیات به شمار می‌رود و بررسی تاریخی این موضوع حاوی جذابیت‌های فراوانی است. در ابتدای قرن بیستم، چهار مکتب اصلی فلسفه ریاضی شامل افلاطون‌گرایی، صورت‌گرایی، منطق‌گرایی و شهودگرایی از منظر هستی‌شناسانه تلاش فراوانی کردند تا دلایلی را برای قبول یا رد وجود بی‌نهایت‌های بالقوه و بالفعل ارائه دهند و البته به نظر نمی‌رسد، هیچ‌کدام در این امر توفیقی یافته باشد. در میانه عرضه اندام مکاتب مختلف، ویتگنشتاین فیلسوف نابغه اتریشی طریق مخصوص به خود را در فلسفه ریاضی پی‌گرفت و با روشی سقراطی، همه آن‌ها را با چوب انتقاد خود راند. اکثریت صاحب‌نظران اعتقاد دارند ویتگنشتاین در دو سوی دعوای متناهی‌گرایی و مخالفان شان، جانب متناهی‌گرایی را گرفته است و وجود بی‌نهایت‌های بالفعل را رد کرده است اما در این مقاله تلاش می‌شود با رجوع به درس‌گفتارهای او در 1939 درباره‌ی مبانی ریاضیات، این دیدگاه عمومی به چالش کشیده شود، انتقادهای او به دیدگاه متناهی‌گرایانه استخراج و ارائه گردد و در نهایت رویکرد سومی در مقابله با دو دیدگاه فوق به او نسبت داده شود.

مقاله‌ی حاضر با توصیف پرسش گشوده‌ی مور و ضمن واکاوی معناشناسی اخلاق در نگاه ابن عربی، به مقایسه‌ی انتقادی این دو دیدگاه می‌پردازد. در اندیشه‌ی ابن عربی شهودِ خیر به درک حقیقت وجود وابسته است و مادامی که اصل وجود به‌عنوان خیر مطلق تصدیق نشود، تفسیر مظاهر خیر ممکن نخواهد بود. این در حالی است که اخلاق‌شناسی فلسفی مور به چنین تفسیر وجودشناسانه‌ای تمایل ندارد و خوب را در محدوده‌ی مباحث معناشناسانه مقیّد می‌سازد. ابتدا به نظر می‌رسد تفسیر وجودشناختی خیر به‌عنوان پیش‌فرض مستتر در تصدیق بداهتِ خوب، از نگاه‌ مور پنهان مانده است. اما برای تدوین نظریه‌ای منقح‌تر، تعدیل هر دو نگاه ضروری است؛ ضمنِ تفسیری مقبول از نظریه وحدت وجود می‌توان آموزه عرفانی خیر را به‌عنوان مبنایی در جهت تصدیق شهودگرایی مور به رسمیت شناخت. هم‌چنان که با کشف مفروضات وجودشناختی از ضمیرِ نظریه معنایی مور می‌توان به تردیدهای ناظر به عینیت و واقعیت اخلاق پاسخ داد.

فیلسوفان و تاریخ‌نگاران علم برای هر قرن از تاریخ علم قائل به وجود استعاره‌ای خاص هستند. در این میان قرن نوزدهم ذیل استعاره‌ی قطار که تجسد ماشین بخار است، قرار دارد. از طرف دیگر و به‌طور هم‌زمان استعاره‌ی قطار در ادبیات قرن نوزدهم نقشی تعیین‌کننده پیدا می‌کند و به یکی از عواملی تبدیل می‌شود که پیرنگ داستان بر مبنای آن شکل می‌گیرد. لذا در قرن نوزدهم استعاره‌ی قطار که شکل ملموسی از ماشین بخار برای عموم است همه‌جا را فراگرفت و در ادبیات قرن نوزدهم نقشی تعیین‌کننده پیدا کرد. در این مقاله پس از معرفی استعاره‌ی قطار، به‌عنوان استعاره‌ی غالب در علم و ادبیات قرن نوزدهم، با اتخاذ راهبرد تحلیل مضمون[1]، استعاره‌ی مذکور در رمان‌ آنا کارنینا بر مبنای نظریه‌ی استعاره‌های مفهومی لیکاف و جانسون تحلیل می‌شود.