جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«انسان» یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در اندیشۀ متفکران و فیلسوفان جایگاهی محوری دارد. مسئله ما بحث از گسترۀ وجودی انسان است. این بحث زیربنای باور به جهان مادی یا فرامادی بوده و نوع نگاه ما نسبت به سعادت را نیز رقم خواهد زد. روش ما مبتنی بر رجوع به مبانی تفکر هایدگر و صدرا درباره وجود و انسان و استخراج نظرگاه این‌دو در مسئله مورد بحث خواهد بود. بر این اساس می‌کوشیم نظر هایدگر را در این باره به دست آوریم که اندیشۀ او به طور جدی در جامعه فکری ما مورد توجه است. پس از آن نظرات وی را بر اساس دیدگاه حکمت متعالیه بررسی و ارزیابی خواهیم کرد. بحث از گسترۀ وجودی انسان، پیوندی عمیق با بحث از نفس دارد. بر این اساس لازم است دیدگاه دو متفکر را در این باره استخراج کرده، به ارزیابی آنها بپردازیم. بنا به تفاوت‌های روش فلسفی دو متفکر که یکی متکی به برهان و دیگری بر پایه پدیدارشناسی است، از منظر صدرا گسترۀ وجودی انسان، عوالم قبل و بعد از دنیا را نیز در بر می‌گیرد؛ ولی از نظرگاه هایدگر گسترۀ وجودی انسان، محدود به دنیاست

تأمل در مبانی فکری ملاصدرا و کاوش در آثار متعدد وی، با توجه به نظریه­پردازی‏های بکری که در این زمینه دارد، افقی نو برابر چشم‏ها می­گشاید؛ به طوری که می­توان اندیشه وی را با نگاه تازه­ای بازخوانی و ظرفیت فوق­العاده آن را در حوزه فلسفه اخلاق مشاهده کرد. از مهم­ترین مباحث این حوزه، نظریه ارزش اخلاق و محوری­ترین بحث این ساحت، معیار ارزش اخلاق است. خردورزی و حکمت با تهذیب نفس و اخلاق الهی، در نوشته­های صدرایی چنان درهم­تنیده است که می­توان به‏جرئت این دو را رکن رکین مبانی تفکر وی قلمداد نمود. این نوشتار بر آن است معیار ارزش اخلاق صدرایی را بر ­همین اساس استنباط نماید. بر ­خلاف آنچه امروز در خصوص معیار ارزش اخلاق وی مطرح است و از آن به اخلاق فضیلت­ یاد می­شود، نویسنده ضمن تقسیم اخلاق فضیلت، به دو بخش فضیلت­محوری و فضیلت­گرایی معتقد است سخن حق و صواب در نظریه ارزش اخلاق ملاصدرا آن است که گفته شود ملاصدرا در نگاه عالی و نهایی یک غایت­گرای قرب­گراست­. روی دیگر این حقیقت، غایت­گرای فضیلت­گراست. اینها دو روی یک سکه­اند که اولین آنها در ساحت بلند عرفان و دومی در ساحت حکمت مطرح است و فرقی با هم ندارند

در مغرب زمین علم که در زمان پیشامدرن غایت‎اندیش بود و شناخت غایت از مهم‎ترین ارکان آن تلقی می‎گردید در یک تحول معرفتی، نه‎تنها ضرورت غایت‎اندیشی از شناخت طبیعت انکار شد، بلکه مانع رشد علم و شکوفایی تجربه بشری دانسته شد و درنتیجه شناخت غایت از دستور کار عالمان علم طبیعی کنار گذاشته شد. درباره علم مدرن سه مسئله قابل طرح است: 1- تفاوت مبنایی علم پیشامدرن و پسامدرن و اینکه علم مدرن ادامه علم گذشته نیست، بلکه تفاوت ریشه‎ای با آن دارد. علم مدرن بر خلاف علم پیش از ظهور مدرنیته غایت‎گریز است. 2- نتایج تخریبی و فسادآور علم مدرن (غایت‎گریز). 3- نیاز علوم طبیعی به دین و وحی در شناخت غایات موجودات. این مقاله عهده‎دار بررسی مسئله اول است و با روش تحلیلی- توصیفی به تحلیل و بررسی فرایند تحول علم در حذف غایت‎اندیشی می‏پردازد. از نظر این مقاله علم طبیعی که در آغاز هدفش شناخت حقیقت و موضوعش با اندیشه غایی همراه بود، با ورود اندیشه مدرن و در یک فرایند تاریخی هدف و موضوعش تغییر کرد. بانیان علم مدرن هدف علم را بسط تسلط انسان بر طبیعت و موضوع آن را طبیعت بدون غایت دانستند. اندیشه تسلط بر طبیعت و غایت‎گریز‏ با نوشته‎های ‏راجر بیکن در قرن سیزدهم آغاز شد و با نظریات گالیله، فرانسیس بیکن، دکارت و نیوتن در قرن شانزده و هفده تکمیل گردید.

انگاره سوژه رشته پیوند بسیاری از مباحث فلسفی است که با تفکر دکارت آغاز و سپس به واسطه کانت، هگل و لکان پی گرفته می­شود. لکان با خوانش زبان­شناختی از روانکاوی فروید و مفهومِ ناخودآگاه سوژه را به عنوان یک برساخت زبانی تعریف می­کند. هستیِ عینیِ سوژه که به واسطه دال­ها خط خورده است، خودش را از طریق زبان بازنمایی می­کند؛ اما این خط‌خوردگی به واسطه زبان، موجود انسانی را میان خودآگاه و ناخودآگاه منقسم می­کند. ناخودآگاه بخشی از واقعیّت سوژه است که سوژه در آنجا حضور ندارد؛ لذا از منظر لکان بر خلاف دکارت، نمی­توان از اندیشه، هستیِ سوژه را استنتاج کرد، بلکه اندیشه حقیقیِ سوژه در ناخودآگاه است و سوژه در آنجا غایب است. این نوشتار با یک روش توصیفی و تحلیلی نشان می­دهد چگونه ملاصدرا با طرح اصولی مانند اصالت وجود، علم حضوری و تشخّص وجود، مسیرِ متفاوتی را برای تبیین فاعلیّت و آگاهی سوژه ترسیم می­کند. وجود در همه مراتب هستی بر ماهیت و آنچه به واسطه زبان برساخته می­شود، تقدم دارد و علم حضوری نشانه انطباق کامل سوژه با هویّت هستی­شناختیِ خود است. سوژه می­تواند فراسوی تمام تعیّنات ماهوی، عنصرِ درون­ماندگاری را در خود تشخیص دهد که بر اساس آن با گذر از خودبیگانگی به این­همانی دست یابد.

اعتقاد به تثلیث در کتاب مقدس مسیحی از چالش‌ها‌‌‌‌ی بسیار مهم برای متکلمان مسیحی بوده است؛ به‌ویژه برای کسانی که کوشیده‌‌اند در بحث تطبیقی آن را سازگار با توحید در قرآن نشان دهند. خانم ماسون با اذعان به برتری قرآن در مسئله توحید در قرآن و برخی ضعف‌های اندیشه مسیحی در آن، تلاش دارد از این چالش بیرون آمده، به‌نوعی اندیشه تثلیث را سازگار با توحید نشان دهد؛ اما در این راه موفق نبوده است. تلاش برخی محققان بر آن است دیدگاه او را متفاوت با اندیشمندان مسیحی دیگر و متأثر از اندیشه عرفانی اسلام نشان دهند؛ اما تبیین دیدگاه او نشان می دهد اندیشه او با دیگر اندیشمندان مسیحی تفاوت ندارد. همچنین اندیشه او متفاوت با دیدگاه عرفانی است که از وحدت وجود سخن گفته‌اند. اعتقاد به تثلیث با هر نوع تقریری از آن با دیدگاه قرآن تفاوت بنیادی دارد. این تفاوت و انتقاد بنیادی به عقیده تثلیث با دقت در آیات قرآن و اندیشه تفسیری برخی اندیشمندان مانند صدرا به طور روشن قابل بازیابی است.

غواصی در دریای معارف عرفانی به‎ویژه علم النفس عرفانی دستاوردهای شگرفی را رهاورد پژوهشگر می‌کند که با عنایت به توجه آنان به آموزه‌های وحیانی و نگاه شریعتمدارانه به مباحث و مشهودات عرفانی خویش، مباحث بدیعی از مباحث نفس را ارائه کرده‌اند که چه بسا بتوان گفت بسیاری از دستاوردهای خیره‏کننده صدرایی در مباحث نفس، ریشه در آموزه‌های عرفانی و شهودی دارد. یکی از مباحث مهم و چالش‌ برانگیز نفس‌شناسی تبیین حدوث یا قدم نفس انسانی است که با تمرکز بر آثار به‏جامانده از عارفان اسلامی به‎ویژه ابن‌عربی به عنوان پیشگام عرفان نظری می‌توان مباحث بی‌بدیلی را از این کتب اصطیاد نمود و به تبیین و تشریح آن پرداخت. در این میان ابن‌عربی در کتاب «الفتوحات المکیة» وجود نفس را دوحیثی دانسته، چهره این‏سویی نفس را حادث به حدوث جسمانی و به تعبیر ادق، تعلق نفس به بدن را حادث دانسته و وجود آن‏سویی نفس را از نفخه الهی می‌داند.