جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمعیت جهان به‌صورت چشمگیر و روزافزونی در حال افزایش است و مردم با مشکلات و معضلات مهمی چون گرسنگی و سوءتغذیۀ شدید روبرو هستند. به ادعای برخی، تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی می‌تواند راه‌حل مناسبی برای تأمین غذای سالم و کافی و در نتیجه، حل گرسنگی جهانی باشد. تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ‌ ژنتیکی با مخالفت‌های بسیاری نیز روبرو شده است. گروهی از مخالفان، با ارائۀ دلایل الهیاتی، تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی را به‌خودی‌خود و بدون در نظر گرفتن پیامدهای آن، غیراخلاقی و ناپسند می‌دانند. این مقاله در صدد بررسی و نقد مهم‌ترین دلایل الهیاتی مخالفت با تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی مانند بازی در نقش خدا، عبور از مرزهای گونه، نقض ارزش ذاتی گیاهان و حیوانات و تغییر در خلقت است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که این دلایل از اتقان کافی برخوردار نیستند و نمی‌توانند غیراخلاقی­بودن تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی را اثبات کنند، البته لازمۀ این مطلب، اخلاقی­بودن چنین کاری نیست.

این نوشتار در پی واکاوی مبانی حکمت اشراق در ارائۀ تعریف نوینی از علم و ترسیم الگویی آموزشی بر آن اساس است. با تأملی در مبانی نورشناسی اشراقی، معرفت­شناسی، انسان­شناسی و روش­شناسی سهروردی این مطلب متبادر می­شود که مراتب نور، مراتب ادراک و مراتب نفس انسانی کاملاً متناظر هستند و انسان با ارتقای درجات نوری خود با دستورالعمل­های خاص، به لحاظ ادراکی نیز مترقی می­شود. از این­رو می­توان تعریف نوینی از علم ارائه کرد که اعتبار آن به­طور کلی با دیگر نظریه­های حوزۀ معرفت متفاوت است. از نظر سهروردی «شهود» به­عنوان پشتوانه­ای عظیم برای فهم درجات عمیق حقیقت تلقی می­شود که نیل به آن از طریق عالم خیال و ارتقای ساحت نورانیت انسان میسور است. نوشتار حاضر بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی مبانی و مختصات این نوع از علم‌شناسی در حکمت اشراق -که می­توان آن را علم اشتدادی نامید- بپردازد و از این رهگذر، نتایج آموزشی آن را تبیین کند. مطابق نتایج این جستار «تکامل تدریجی مراتب ادراک» و به تبع آن «رسمیت فهم­های مختلف از حقیقت واحد» به­گونه­ای که منجر به شکاکیت و نسبیت محض نشود، دو نتیجۀ اساسی نظریۀ علم اشتدادی خوانده می­شود که تحقق آن منوط بر پیاده­سازی تعریف و ابعاد نظریۀ علم اشتدادی و اتخاذ راهکارهای متناسب در سیستم آموزشی است؛ از این­رو به نظر می­رسد ظرفیت وسیع حکمت اشراق در استنباط ابعاد مختلف آموزش و بهبود اجزای سیستم آموزشی نظیر اصول، نتایج و راهکارهای تعلیم، غیر قابل انکار باشد.

یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی که همیشه همراه انسان بوده، مواجهۀ انسان با مرگ است. سنت‌های مهم فلسفی، همواره به‌طور جدی به این موضوع مهم پرداخته‌اند و تلاش کرده­اند تا مرگ را به‌عنوان جدی‌ترین دغدغۀ انسان، مورد تحلیل قرار دهند. اپیکوریان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سنت‌های فلسفی باستان، در صددند تا آموزه‌های خود در مسألۀ مرگ را با اتکا به خرد انسانی حل کنند. در عین حال مرگ از دوران سنگ تا عصر مدرن، دچار دگردیسی در بافت اجتماعی شده است؛ به‌طوری که در عصر مدرن، ترس از مرگ به‌عنوان جدی‌ترین مسألۀ مورد توجه فیلسوفان و روان­شناسان قرار گرفته است. به‌ویژه تغییر مفهوم مرگ که به‌نوعی در عصر مدرن کاملاً شرم‌آور تلقی می‌شود. در حالی که پیش از دوران مدرن، مرگ به‌عنوان یک سفر این­جهانی یا آن­جهانی تلقی می‌شد اما اکنون به یک معضل اجتماعی با عارضه‌های بی‌شمار تبدیل شده است. در مقالۀ حاضر، سعی شده است که نشان داده شود چگونه آموزه‌های اپیکوریان را می‌توان در عصر مدرن بازخوانی کرد. این بازخوانی، بر این فرض استوار است که استدلال‌درمانی توان مواجهۀ مناسب با مرگ را در عصر مدرن دارا است.

مروزه از سرمایۀ انسانی به­عنوان مهمترین دارایی برای پیشرفت نهادها، سازمان­ها و شرکت­ها یاد می­شود؛ محققان دریافته­اند توسعۀ اصالت فردی، زیربنای خودشکوفایی و نوآوری در اجتماع و بنیادگذار پیشرفت­های چشم­گیر فرهنگی و بالتبع مترقی­سازِ صنعت، کارآفرینی و اقتصاد است. مهمترین راه تقویت سرمایۀ انسانی، ارتقاءدهی معنوی به افراد است. در این میان، اخلاق فاضل و نیکوی فرد اصیل، مهمترین عامل بروز و ظهور ایده­های نوین افراد و به­کارگیری عملی این نیروهاست. با توجه به این حقیقت، در پژوهش حاضر، به­طور توصیفی و تحلیلی بیان می­شود که چگونه می­توان با تأکید بر فلسفۀ فردِ بااخلاق به­عنوان سرمایه­ای که اصالت از آن اوست، تحولات کلان اجتماعی، سیاستی و اقتصادی ایجاد کرد. توجه کاربردی به اصالت فردِ خلاق و اخلاق­مداری، مزیت­های رقابتی در نهادها ایجاد می­کند، زیرا موجب کم‌رنگ شدن رذایل اخلاقی می­شود و حتی قبل از قوانین، تضمین سلامت دستگاه اداری و زدودن فساد را حاصل می­کند. در این میان نهادها، بستری برای ظهور و بروز استعدادهای نوآورانه و نقش­آفرینی افراد اخلاق­مدارِ اصیل در اجرای خط مشی­های بالا به پایین و پایین به بالا هستند. نقش نهادهای رسمی در خدمت، ایجاد نظم و تهیۀ بستر سالم حمایتی برای فعالیت فرد اصیل و نهادهای غیررسمی به­عنوان تسهیل­گر تمرین اخلاق فاضله و­ اکرام و مشارکت بازیگران سطوح پایین­تر بیان شده است که چگونه منجر به بروز نوآوری، فرهنگ شایسته­سالاری، رفاه معیشتی و اقتصاد عدالت­گرایانه خواهد شد.

پژوهش حاضر به روش تحلیلی-توصیفی درصدد تبیین رابطۀ فلسفه و دین در مسیح­شناسی بوئثیوس است. بدین منظور در رسائل کلامی به­عنوان نمایندۀ دیدگاه­های کلامی بوئثیوس سه کار صورت می­پذیرد: 1- تعیین و تبیین مسألۀ کلامی­ بوئثیوس در مسیح­شناسی. 2- تبیین مؤلفه­هایی همچون: تبیین عقلانی «تثلیث» به کمک مقولۀ «رابطه»، تعریف دقیق «شخص» و «طبیعت» در مسألۀ «تثلیث»، تأکید بر تمایز بین طبیعت و شخص و نشان دادن ضعف آرای اوتیکس و نسطوریوس. 3- پاسخ نهایی بوئثیوس به این مسألۀ کلامی. در تسلّای فلسفه به عنوان نمایندۀ فلسفۀ بوئثیوس به دنبال واکاوی دو مسأله هستیم: 1.آیا این رساله چنانکه برخی ادّعا کرده­اند، فاقد هرگونه نشان و تعلیم مسیحی است؟ 2. آیا بوئثیوس در این رساله به صراحت تعالیم مسیحی را زیر سؤال می­برد یا اینکه تنها آشکارا به مسیحیّت اشاره نمی­کند؟ بررسی این موارد مودّی به این نتیجه شد که در رسائل کلامی، بوئثیوس به دنبال تبیین عقلانی اینکه تثلیث، به معنای سه خدایی نیست و توحید است، کمّ و کیف مشترک در سه شخص الهی، یعنی مقولۀ جوهر را عامل وحدت تثلیث و تمایز بین پدر، پسر و روح­ا­­لقدس را از نوع مقولۀ رابطه می­داند که البته این رابطه، مایۀ تغیّر در جوهر و ذات نمی­شود. او که در رسائل کلامی، ایمان مسیحی را با تبیین عقلانی در توافق با عقل می­دید، در تسلّای فلسفه، ­نیازی به اشارۀ مستقیم به تعالیم مسیحی نمی­دید؛ وی به دنبال نجات­بخشی عقل است و این هیچ تعارضی با ایمان مسیحی او ندارد. او ابتدا با رسائل کلامی ایمان را می­فهمد و بعد به واسطۀ تسلّای فلسفه به نجات­بخشی ایمان می­رسد، بدین­صورت تسلّای فلسفه می­تواند تکملۀ رسائل کلامی و ایمان مسیحی او محسوب شود.

همان­گونه که کی­یرکگور می­گوید، رنج آدمی یادآور فردیت آن است؛ ولی این رنجِ متفرد در هنگام ظهور یک بلای فراگیر چگونه می­شود و چه تحولاتی را از سر می­گذراند؟ آیا عمومیت بلا همیشه زمینه­ای است که فرد به یُمن آن رنجِ بلا را بیشتر تاب می­آورد؟ مگر عمومیت بلا مجالی برای یاری­رسانی به دیگرانی که درگیر رنجند باقی می­گذارد؟ آیا میان انواع بلایای فراگیر از حیث اقتضائات آن­ها برای تاب­آوری یا غلبه بر رنجِ متفرد تفاوتی نیست؟ پرسش­هایی از این دست، ما را به بازخوانی نسبت فردیت رنج و عمومیت بلا وا می­دارد؛ زیرا خود کی­یرکگور به تحلیل رنج آدمی در وضعیت عمومیت بلا نپرداخته است. وی در کتاب بیماری تا سرحد مرگ از زبان شخصیتی به نام آنتی­کلیماکوس، به­عنوان نماینده­ای از یک وضعیت اگزیستانسیل آدمی، نظرگاهی دربارۀ­ مفهوم رنج پیش­ می­اندازد که نسبت تنگاتنگی با مفهوم نومیدی دارد و دست­مایۀ­ تحلیل ما برای بررسی مسألۀ فردیت رنج در عمومیت بلاست. ما در این تحلیل از رویکردی که آن را آنتی­کلیماکوسی می­نامیم یاری می­گیریم تا به پرسش­های مربوط به نسبت مذکور پاسخی دهیم. در این نوشتار به­طورمختصر خواهیم گفت که فردیت رنج در شرایط عمومیت بلا شاید انسانِ تنهاشده را از پیگیری هم­نهاد در یک دیالکتیک سه­سطحی برای رهایی از نومیدی باز دارد، ولی حضور امرابدی الهی در بستر امورزمان­مند می­تواند در این زمینه راه­گشا باشد.

نسبت میان فیلم و فلسفه به آن سادگی‌ها که در بدو امر به نظر می‌رسد نیست. از سویی، فیلسوفان به بحث در باب ماهیّت فیلم می‌پردازند و مثلاً می‌پرسند که چه چیزی یک فیلم ضبط‌شده را به اثری هنری تبدیل می‌کند؟ و، از سوی دیگر، پاره‌ای از فیلم‌سازان می‌کوشند تا از مضامین فلسفی در آثارشان استفاده کنند و، به تعبیری، فیلم فلسفی بسازند. امّا ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و دعوی سومی نیز در دهه‌های اخیر طرح شده است: این که فیلم‌ها می‌توانند فلسفه‌ورزی کنند. این رهیافت تازه را معمولاً «فیلم به مثابه‌ی فلسفه«، «فیلم‌ـ‌فلسفه«، یا «فیلمسفه» می‌خوانند. استدلال‌های چندی در دفاع از این فرضیّه اقامه شده است و هر کدام از مدافعان این دعوی تازه، از طلایه‌دارانی چون کَوِل گرفته تا فیلسوفان حاضری چون وارتنبرگ و کرول، استدلال‌ها و تبیین‌های خاصّ خود را پیش نهاده‌اند. در جستار حاضر، از منظری دیگر، کوشیدیم تا نشان دهیم که فیلم‌ها از شش وجه می‌تواند در مقام فلسفه‌ورزی ایفای نقش کنند. یعنی هستند فیلم‌های که به شرح نکته‌ای فلسفی می‌پردازند، فیلم‌هایی که طرح‌مسأله می‌کنند، فیلم‌هایی که دفاعیّه یا ردّیّه‌ای بر موضعی فلسفی عرضه می‌دارند، فیلم‌هایی که برنهاد فلسفی اقامه می‌کنند، و فیلم‌هایی که در مقام استذکار و یادآوری عمل می‌کنند.

در «پدیدارشناسیِ روح»، شواهدی دال بر این‌همانیِ مطلق و امر الهی وجود دارد. امر الهی در نزد هگل ذاتِ عقلانی دارد؛ بنابراین امر الهی بی‌کرانه، می‌بایست در موجودِ کران‌مند حضور یابد تا روح، خود را در جهان محقق سازد. این پویش و عزیمتِ روح در «دین طبیعی» و به موازاتِ آن در هنر نمادین پدیدار می‌شود. «پیکره‌های گیاهی» نخستین ریختِ تن‌یافتۀ امر الهی‌اند. این ریختِ بدوی ابتدا به صورت ستون­های ساده نشان داده می‌شود که کمترین «کار» بر روی آن‌ها انجام شده است. این ستون‌ها عمدتاً از ملحقات معماری هستند. پیکره‌های گیاهیِ مستقل به ندرت یافت می‌شوند، زیرا در این مرحله روح آزاد نیست و شناخت او از خویشتن در حدّ شناختِ گیاهان است. در «دین گیاهان» معصومیتی وجود دارد که با آغاز زیستِ جانوری و پیکار و پویشِ ناشی از آن، از دست می‌رود. با پایان دین طبیعی و هنر نمادین، پیکره‌های گیاهی به­صورتِ «رفع­شده» در ادیان و هنر ادوارِ بعدی تداوم می‌یابد. دین گیاهی، سرآغاز بیان امرِ الهیِ تن‌یافته در ادیان است.

شتاب روزافزون علوم رایانه­ای به­ویژه در زمینۀ هوش مصنوعی، به شکل‌گیری الاهیاتی نوپا منجر شد که از آن به الاهیات دیجیتال تعبیر می‌شود. الاهیات دیجیتال با تعاریفی نو از انسان، روح، زندگی و نظایر آن، همۀ پدیده‌های عالم را از منظر علوم رایانه­ای بررسی می­کند. فرانک تیپلر با ارائۀ نظریۀ نقطۀ اُمگا و تعریفی دیجیتالی از انسان، به تبیین معاد جسمانی می‌پردازد و سعی در سازگاری آن با آموزه­های دینی – به­ویژه مسیحیت- دارد. این نوشتار با توجه به مبانی نظریۀ نقطۀ اُمگا و تبیین آن، به معاد جسمانی می‌پردازد و سپس آن­ را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. نتیجه آن که دیدگاه نقطه امگا، بر مبانی محکمی استوار نیست. مبانی تکینگی فناوری با اشکالات متعددی روبروست و اصل نهایی آنتروپیک علمی نیست. این نظریه - بر خلاف آموزه‌های مسیحی- دیدگاهی الحادی است و منجر به نتایج و لوازم نادرستی مانند نفی قدیم و ازلی بودن خداوند می‌­شود. نقطۀ امگا در توجیه حکمت رستاخیز و تبیین عالم برزخ، ثواب و عقاب اخروی ناتوان است و دارای تناقضات درون­متنی است.

در میان برهان‌های خداشناسیِ ارائه­شده در فلسفه و کلام اسلامی «برهان صدّیقین» به سبب ویژگی‌های خاصّ خود جایگاهی منحصر به فرد دارد. این برهان که نخستین‌بار از سوی ابن‌سینا مطرح شد، با اقبال فیلسوفان و متکلّمان پیرو او مواجه شد و شماری از آنان کوشیدند تقریرهایی تازه از آن ارائه کنند. از جمله، خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍..ق.) در رسالۀ فصول تقریر تازه و مهمّی از برهان صدّیقین را مطرح کرد که به گواهی برخی از متکلّمان، ابداع وی به‌شمار می‌آید. تقریر تازۀ خواجه­نصیر از برهان صدّیقین و نیز تأثیرها و بازتاب‌های بعدی آن در مکتوبات فلسفی-کلامی تا کنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است و بدین‌سبب سهم قابل ملاحظۀ خواجه در تطوّر و تنوّع برهان صدّیقین در فلسفه و کلام اسلامی نادیده انگاشته شده. در پژوهش حاضر، پس از اشاره به تقریرهای متداول برهان صدّیقین در دورۀ محقق طوسی، از رهگذر مقایسۀ تقریر نوآورانۀ وی از برهان صدّیقین، با تقریرهای پیش­گفته، ابعاد ابتکاری تقریر خواجه نشان داده می‌شود. همچنین با تتبّع در نگاشته‌های کلامی امامیّه و اشاعره این نکته ثابت می‌شود که تقریر نوین خواجه با استقبال شایان توجه متکلّمان امامی و اشعری پس از وی روبرو شده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از آنان به بازگفت یا ارائۀ تقریرهایی مشابه آن پرداخته‌اند.