جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خودگرایی روان‌شناختی[1] از مباحث مهم علم‌النفس اخلاقی و به عنوان نظریه‌ای در باب انگیزه‌های رفتار آدمی بشمار می رود. براساس این نظریه، هدف غایی تمامی رفتارهای آدمی از جمله ایثار، خوددوستی است. با توجه به اهمیت ایثار در اخلاق اسلامی در این مقاله که به‌روش توصیفی ـ تحلیلی به نگارش درآمده، جایگاه ایثار در نظریه خودگرایی روان‌شناختی بررسی شده و با آموزه‌های اخلاقی قرآن مورد ارزیابی قرار گرفته است. منحصر دانستن انگیزه‌های آدمی در انجام افعال، به خوددوستی و تفسیر خودخواهانه داشتن از ایثار در نظریه خودگرایی روان‌شناختی، از نگاه تک‌ساحتی به انسان و تقلیل ارزش‌های والای انسانی در حب ذات به معنای مادی آن در زندگی سرچشمه می‌گیرد در حالی که آموزه‌های قرآنی، منشأ وانگیزه افعال متعالی و ارزشمندی همانند ایثار را منِ ملکوتی انسان دانسته است. از نظر قرآن کریم ایثار با انگیزه وصول به کمالات متعالی و کسب رضایت حق‌تعالی و نائل‌شدن به مقام قرب‌الهی صورت می‌پذیرد نه صرفا برای آسودگی خاطر و آرامش فرد ایثارگر.

این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر آثار اصلی توماس آکویناس و ملامهدی نراقی مفهوم رذیلت و گناه و نیز ارتباط آنها با یکدیگر را به صورت مقایسه‌ای بررسی کند. از نظر آکویناس و نراقی، رذیلت در مقابل فضیلت قرار دارد. مفهوم «رذیلت» از جهت انسان‌شناختی حاکی از نوعی ناسفتگی درونی و روحی انسان است و «گناه» جنبه عملی و بروزیافته رذیلت و نافرمانی عملی از دستورات خداوند است. گناه فعل بد و رذیلت عادت بد است. رذیلت منشا گناه است و گناه در اخلاق دینی به کار می رود و مربوط به نافرمانی در احکام است و چه بسا به صورت موردی اتفاق بیفتد، اما رذیلت در اخلاق فلسفی به کار برده می شود و امری درونی محسوب می شود. رابطه گناه و رذیلت مثل رابطه شریعت و اخلاق است. در برخی موارد مصداق واحدی دارند، اما اخلاق فراتر از شریعت است. ممکن است کسی مرتکب گناه نشود، اماگرفتار رذیلت باشد. پس کسی که احکام شریعت را رعایت می کند لزوماً فضیلت‌مند محسوب نمی‌شود

در روایات جابر بن یزید جُعفی، صحابی صادقین‘، توجه گسترده‌ای به مضامین اخلاقی می‌توان دید؛ روایاتی که از میان مسموعات گسترده‌اش برای انتقال به دیگران برگزیده شده و بینش‌های اخلاقی خود را نیز در آنها بازتابیده است. اگر بتوانیم راهی برای بازخوانی نگرش‌های اخلاقی او با مرور این روایت‌ها بیابیم، گامی فراسوی بازشناسی تاریخ مکاتب اخلاقی در جهان اسلام برداشته‌ایم. افزون‌براین، تحلیل اندیشه‌های اخلاقی جابر می‌تواند به اصلاح درک‌ها از نقش اصحاب ائمه^ در شکل‌گیری گفتمان‌های فکری سده‌های متقدم اسلامی بینجامد. نیز، با توجه به قرابت ویژه جابر به امام باقر× و جایگاه او در جمع شاگردان امام، شناخت نگرش‌های اخلاقی او می‌تواند ما را به درک بهتر اندیشه اخلاقی امام برساند. مطالعه کنونی، کوششی آغازین برای تحقق همین منظور است. در این پژوهش سعی شده تا با مفروض گرفتن وحدت و انسجام درونی این روایت‌ها که در آثار مختلف پراکنده‌اند، مبناهای کلی و کلان راوی و مروّج آن‌ها شناخته شود.

توجه به حوزه تربیت اخلاقی کودک در آثار خواجه نصیرالدین طوسی حائز اهمیت است. مهم‌ترین منبعِ عهده دار تبیین مسائل اخلاقی کودکان، کتاب اخلاق ناصری است. خواجه در این کتاب در مقاله دوم یعنی تدبیر منزل و سیاست اهل و اولاد به تربیت کودک پرداخته است. او با در نظر گرفتن اهداف عالی و متوسط در تربیت نفوس روش تربیتی خود را تبیین می کند. وی با تبیین رویکرد فضیلت‌گرایانه، تهذیب سه قوه شهویه، غضبیه و عاقله را به عنوان اهداف واسط تربیتی بیان می‌کند. مهم ترین چالش پیش روی این دیدگاه، نحوه تحقق این اهداف با توجه به اقتضای سنی کودک است. در رویکرد فضیلت‌گرایی، عقل با معتدل ساختن قوای سه‌گانه مذکور، اهداف میانی تربیت اخلاقی کودکان را محقق و به سعادت سوق می‌دهد. این مقاله به بررسی بخشی از راهکار های خواجه برای عملیاتی ساختن چنین دغدغه‌ای می‌پردازد.

سبک فرزندپروری والدین یکی از مباحث مهم در تربیت فرزندان و شکل گیری شخصیت آنان است. هدف پژوهش پیش‌رو معرفی سبک فرزندپروری بامریند و سبک فرزندپروری اسلامی و استنباط نقاط قوت و امتیازات سبک فرزندپروری مبتنی بر اخلاق اسلامی در قیاس با سبک فرزندپروری بامریند است. سؤال اساسی این است که نقاط قوت و امتیازات سبک فرزند پروری مبتنی بر اخلاق و آموزه‌های اسلامی نسبت به سبک فرزندپروری بامریند چیست؟ پژوهش حاضر از تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی و استنتاجی بوده و افزون بر معرفی سبک فرزندپروری بامریند و سبک فرزندپروری اسلامی، به تبیین امتیازات و نقاط قوت سبک فرزندپروری اسلامی پرداخته است. از تتبع در گزاره های اسلامی می‌توان استنباط کرد که مهم‌ترین نقاط قوت و امتیاز سبک فرزندپروری مبتنی بر آموزه‌های اخلاقی و اسلامی عبارتند از: مسئولیت‌پذیری والدین، ارائه الگوی بهنجار اجتماعی و زیستی، تأکید بر ارتباط والد ـ فرزندی دوستانه، توجه به اخلاق اسلامی و جهان‌بینی توحیدی، تأکید بر انتظارات بهنجار از فرزندان، ملاحظه ظرفیت‌های شناختی و عاطفی فرزندان.

یکی از پرسش‌های مهم در حوزه صفات و رفتار اخلاقی این است که بینش توحیدی در اخلاق و رفتار انسان چه تغییراتی ایجاد می‌کند؟ آیا می‌تواند مفهوم اعمال را تغییر داده و به آنها عمق بخشد؟ آیا می‌تواند رویکرد آنها را اصلاح کرده و ارتقاء دهد؟ اگر پاسخ مثبت است، چگونه و چرا چنین تغییراتی رخ می‌دهد؟ پژوهش حاضر می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی آثار توحید عرفانی در مفهوم و رویکرد اعمال اخلاقی را تبیین نماید. در این پژوهش با تمرکز بر برخی مصادیق، تبیین شده است که معرفت توحید عرفانی بسته به اینکه در کدام مرتبه از اعتقاد (در عرفان نظری) یا شهود (در عرفان عملی) قرار داشته باشد، لوازم و آثار تکوینی اخلاقی در انسان دارد که منجر به اصلاح و تعمیق گرایش‌ها و اعمال می‌شود.

هدف این پژوهش، بررسی هنجارهای قرآنی و رواییِ ناظر به مراحل پنج‌گانه فرایند ارتباط گفتاری با رویکرد اخلاقی است. در پژوهش حاضر این مسئله‌ بررسی می‌شود که «با نظر به مبانیِ اخلاقی ‌ـ ‌تربیتی و با کاوش در آموزه‌های اسلامی، چه هنجارهایی می‌توان برای هر مرحله از فرایند ارتباط گفتاری یافت؟» روش تحقیق، براساس روش گردآوری اطلاعات، «کتابخانه‌ای» و بر پایه نحوه ارائه و پردازش اطلاعات، «اسنادی و تحلیلی‌ ـ‌ استنتاجی» است. برپایه یافته‌های تحقیق، در هر دو معنای فرایند («وسیع» و «خاص»)، در اخلاق اسلامی برای همه مراحل پنج‌گانه ارتباط گفتاری (پیش از آغاز، آغاز، جریان، پایان، پس از پایان) هنجارهای مشترکِ انسانی و ویژه ایمانی مقرر شده است. اندیشیدن پیش از آغاز، اعتمادآفرینی و مهرورزی در مرحلۀ آغاز، استوارگویی در مرحلۀ جریان، تکریم و سپاسگزاری در مرحلۀ پایان، و محاسبه و بازخوردگیری پس از پایان، محورهای اصلی این هنجارهاست. هدف این هنجارها تأمین سلامت و بهبود ارتباطات، خاستگاه آنها معارف توحیدی و ریشۀ آنها سرشت الهیِ آدمی و نهاد اخلاقی اوست.