جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حسن و قبح يکي از پايه‌اي‌ترين مسائل کلامي است که در حل بسياري از مسائل و قواعد کلامي ديگر نقش دارد. عدليه بر حسن و قبح واقعي ـ ‌عقلي و اشاعره بر غيرواقعي ـ شرعي بودن آن تأکيد دارند. در آثار کلامي و اصولي متداول، ابتدا چند معنا براي حسن و قبح ذکر مي‌شود و ادعا مي‌گردد که نزاع تنها در يک معناست و در واقعي ـ عقلي بودن معاني ديگر همگي اتفاق‌نظر دارند. اين تحقيق تلاش دارد با روش «تحليلي» و مراجعه به منابع مهم‌ترين فرقه‌هاي کلامي، يعني اماميه، معتزله، ماتريديه و اشاعره، درستي يا نادرستي تکثير معاني حسن و قبح را بررسي کند. آنچه به‌دست آمده اين است که تکثير معاني که از سوي اشاعره براي رهايي از اشکالات عدليه انجام شده، نه‌تنها ضرورت نداشته، بلکه خود تکثير معاني محل نزاع بوده و بالتبع، حل مسئله را دچار ابهام کرده است، بلکه ـ درواقع ـ اين معاني متمايز از هم نيستند. درنتيجه ادعاي پذيرش حسن و قبحِ واقعي ـ عقلي در برخي معاني و انکار آنها در معناي ديگر ادعايي متناقض است و متکلمان بسياري در اين تکثير و تفکيک معاني اشکال قرار کرده‌اند.

توحيد از اصول اعتقادي اسلام است و در ميان منابع اسلامي، قرآن بيش از هر منبع ديگري به تبيين آن پرداخته است. عالم‌ترين تبيين‌کنندگان توحيد با رويکرد قرآني امامان معصوم(ع) هستند که ديگران را به آن سفارش نموده‌اند. نوشتة پيش‌رو با شيوه «توصيفي و تحليلي» سخنان امامان معصوم (ع) دربارة توحيد ذاتي و صفاتي را تحلیل کرده است. در بخشي از مباحثي که از امامان(ع) دربارة توحيد، به‌ويژه توحید ذاتی و صفاتی صادر شده، به آيات صريح قرآن استناد و گاهی از مفاهيم و مفاد آيات استفاده شده است. براساس این رويکرد، مي‌توان براهين و استدلال‌هاي منطقي بر توحيد ذاتي و صفاتي اقامه کرد و اصول اعتقادي صحيح را از آيات زلال وحي استخراج نمود.

در طول تاريخ كلام اسلامي، همواره عده‌اي از متكلمان منكر تجرد نفس بوده‌اند. ايشان براي اثبات ادعاي خود، به ادله متعددي، همچون نقد و بي‌اعتبار جلوه دادن ادله عقلي و نقليِ اثبات تجرد نفس، ادله نقلي دال بر عدم تجرد نفس و نيز ادلة عقلي عدم‌تجرد نفس متمسك شده‌اند. اين پژوهش با استفاده از روش «توصيفي ـ تحليلي»، صرفاً برخي از مهم‌ترين ادله عقلي انكار تجرد نفس مطرح شده در متون كلام اسلامي را بررسي مي‌نماید. پس از تبیین ادله، صحت و ميزان دلالت آنها تبیین و مشخص می‌شود كه به‌سبب وجود اشكال‌هاي متعددي، از جمله مغالطي بودن برخي از استدلال‌ها، عدم دلالت اشتراك در صفات بر اشتراك در ذات، بی‌توجهی برخي از استدلال‌كنند‌گان به تقسيم مجردات به مجرد تام و غير‌‌تام، درنظر نگرفتن غيرمادي بودن برخي صفاتي كه به انسان نسبت داده مي‌شود و اشكالات متعدد ديگر، نمي‌توان از استدلال‌هاي ارائه شده براي انكار تجرد نفس استفاده كرد.

نبوت و وحي از ارکان اديان الهي است و ميان خلق و خالق، ناگزير بايد واسطه‌اي حامل پيام خدا براي هدايت و آگاهي انسان‌ها باشد. با اين‌حال، برخي در ضرورت بعثت و نبوت تشکيک کرده و آن را لغو، غيرضروري يا حداکثر مستحسن دانسته‌اند. متکلمان بزرگ با ارائه دلايل عقلي از ضرورت نبوت سخن گفته‌اند و حکماي متأله نيز دليل خاصي مبتني بر مدنيت بالطبع انسان و نياز او به قانون اجتماعي براي تضمين زندگي بهتر بيان نموده‌اند. با بهره‌گيري از برهان حکما و نيز برخي ادله متکلمان و همچنين مسئله اجتماعي بودن معرفت در معرفت‌شناسي جديد، مي‌توان ضرورت نبوت را به شیوه دوگانۀ جديدي طرح کرد: نخست اينکه انسان در فرايند زندگي اجتماعي خود نيازمند اتکاي معرفتي به ديگران و برگرفتن باورهاي خود به صورت مستقيم از ديگران است (حالت بسيط و آگاهانه). ديگر اينکه انسان‌ها محکوم به تأثيرپذيري از ساختارهاي اجتماعي و فرهنگي‌اند و در اين ميان، باورهاي آنها نيز دچار تغيير و تحول مي‌شود (حالت پيچيده و ناآگاهانه). بنابر هر يک از اين دو حالت و براي عدم انحراف معرفتي انسان و کسب باورهاي صادق درباره حقايق ديني، بشر عادي نيازمند سفيري الهی است که از او به «پيامبر» تعبير مي‌شود. گستره و تنوع آورده‌هاي پيامبران نيز بستگي به مبناي برگزيده در گستره شريعت دارد.

از پيامبر گرامی (ص) رواياتي نقل شده‌ که در آنها از مشابهت حوادث امت اسلام با حوادث امت‌هاي پيشين سخن گفته‌ شده است. اين روايات شهرت فراواني يافته‌ و گويا علت آن تطبيق‌هاي گسترده‌اي است که از صدر اسلام تاکنون به‌وسيله امامان معصوم(ع)، صحابه و عالمان فريقين در این‌باره صورت گرفته است. به‌‌سبب جايگاه موضوع امامت در ميان شيعيان، بیشتر انطباق‌ها در مصادر شيعي بر محور امامت است. بدین‌روی اين تحقيق با هدف بررسي و ارزيابي انطباق‌ حوادث و رخدادهاي مسائل امامت بر روايات تشابه اُمَم سامان يافته و مصادر شيعي، اعم از جوامع حديثي، شروح روايات، تفاسير و کتاب‌هاي کلامي مطالعه و بررسی شده‌اند. برای این منظور، ابتدا روايات اهل‌بيت(ع)، شروح روايات و آراء عالمان این مصادر استخراج و سپس دسته‌بندي و در نهایت تحليل شده‌اند. روش کار توصيفي، تحليلي و بررسي اسنادي بوده است. يافته‌هاي تحقيق بيانگر آن است که انطباق رخدادها بر مسائل امامت در سه محور بوده است: الف) تطبيق رخدادها بر اوصياي پيامبران؛ ب) تطبيق مسائل مرتبط با امام عصر (عج)؛ ج) تطبيق تحريف قرآن پر چالش‌ترين تطبيق مربوط به تحريف قرآن بوده که بر اين تطبيق نقدهاي فراواني وارد شده است.

از ديدگاه برخي از فلاسفه غربي، همچون بازيل ميچل، ريچارد سوئين برن و کرولاين فرنکس ديويس، براي توجيه باور به وجود خداوند، بايد احتمال صدق گزاره «خدا وجود دارد» از گزاره‌هاي متناظر خودش براساس شواهد و ادله، به بيش از 50 درصد برسد. از ديدگاه آنها، ادله اثبات وجود خدا به‌صورت مستقل نمي‌توانند احتمال صدق نتيجه را به بيش از 50 درصد برسانند، بلکه فقط مي‌توانند نتيجه را تأييد کنند. بنابراين نمي‌توان براساس تک‌تک آن ادله، به وجود خداوند باور موجه پيدا کرد. فلاسفه مزبور براي حل اين مشکل، نظريه برهان انباشتي را مطرح کرده‌اند. منطق حاکم بر اين برهان، استقراگرايي و هدف از آن رسيدن به يک باور موجّه است. ما قصد داريم با روش «تحليلي ـ عقلي»، تقريرات برخي از فلاسفه غربي را با مباني فلاسفه اسلامي ارزيابي کنيم و در نهايت نتيجه بگيريم که برهان انباشتي از ديدگاه بيشتر فلاسفه اسلامي، برهان موجهي براي اثبات وجود خداوند نيست، ولي از ديدگاه برخي از متکلمان و فلاسفه اسلامي و نگارنده، اين برهان از ارزش معرفت‌شناختي ظني در بسياري از زمينه‌ها برخوردار است و در برخي شرايط تنها راه اثبات مدعا به‌کار بردن اين برهان است.

مسئله «اختيار» انسان يکي از مباحث پرچالش و دامنه‌دار در تاريخ تفکر بشر به‌شمار مي‌رود و تاکنون راه‌حل‌هاي گوناگوني براساس مباني فکري مختلف براي آن ارائه شده است. اين مسئله در انديشه ابن ابي‌جمهور احسائي نيز مطمح نظر قرار گرفته است، مي‌توان گفت آنچه ديدگاه احسائي را از سايران امتياز بخشيده و درخور توجه كرده، تلاش کم‌نظير وي براي تقريب نظريات فلاسفه، عرفا و متکلمان در اين زمينه است که در کتاب «مُجلي» صورت گرفته است. اين جستار کوشيده است، راه‌حل ارائه شده از سوي احسائي براي پاسخ‌گويي به مسئله اختيار انسان و تلاش او براي رفع تعارض‌هاي موجود ميان انديشه‌هاي گوناگون را بررسي كند. از جمله دستاوردهاي بحث اين است که احسائي متناسب با رويکرد اشراقي خويش، تفسير خاصي از نظريه «أمر بين الامرين» ارائه کرده و اختلافات موجود در مسئله اختيار را بر پايه پذيرش وحدت سه‌گانه «شريعت ـ طريقت ـ حقيقت»، قابل جمع و غيرمتعارض با هم قلمداد کرده است.

در جهان اسلام، مکتب علامه طباطبائي و نومعتزلیان دو جریان برجسته‌ای هستند که برای حل تعارض ادعایی علم و دین شیوه‌هایی را ارائه کرده‌اند. یکی از برجسته‌ترین شیوه‌های آنان، شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین است. نومعتزلیان مدعی هستند، شیوه‌هایشان در این زمینه کارآمد است، ولی شیوه‌های مکتب علامه طباطبائي برای رفع تعارض کارایی ندارد. طرفداران مکتب علامه نیز شیوه‌های نومعتزلیان را ناسازگار با دین تلقی می‌کنند. برای ارزیابی دعاوی مزبور، ضروری است شیوه‌های رفع تعارض ناظر به زبان دین، با نظر به آثار هر دو جریان فکری به تفصیل بیان شده و مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد. هر چند در ظاهر، برخی راهکارهاي هر دو گروه، مانند زبان ادبی یا زبان قوم تلقی کردن تعبیر متن دینی دارای تعارض با نظریات علمی، مشترک است، اما به‌جهت اینکه در مکتب علامه، استفاده از این شیوه‌ها مشروط به وجود قرینة نقلی یا عقلی قطعی است، ولی برخی نومعتزلیان این شیوه را به اکثر یا تمامی متون دینی تعمیم می‌دهند. در واقع شیوه‌های زبان دینی این دو گروه متفاوت است.

يکي از مسائل مهم و چالش‌برانگيز نفس‌شناسي، مسئله تجرد و عدم تجرد نفس است. در عصر حاضر و در ميان دين‌پژوهان اسلامي، ديدگاه رايج تجرد نفس است که از سوي فلاسفه و متکلمان عقل‌محور (کلام فلسفي) ارائه شده است. در مقابل، برخي از متکلمان نقل‌محور و پيروان نگره‌ «تفکيک» از جسمانيت و عدم تجرد نفس دفاع مي‌کنند. تفکيکيان براي اين مدعاي خود از ادله گوناگوني بهره گرفته‌اند که در اين مقاله، ادله نقلي آنان تبيين، تحليل و بررسي شده است. نگارنده با روش «مطالعه کتابخانه‌اي» و با فحص در کتاب‌هاي اصلي و مرجع تفکيکيان و به‌ويژه آثار شيخ مجتبي ‌‌قزويني به اين ادله دست يافته و آنها را در پنج عنوانِ «تعريف نفس به جسم»، «منشأ آفرينش انسان»، «حدوث انسان»، «مغايرت نفس با علم و عقل» و «ذکر آثار مادي نفس» تحليل کرده است. سپس با تحليل توصيفي اين ادله را نقد و بررسی نموده و نشان داده است که اين ادله، توان اثبات جسمانيت نفس را ندارند.

آلوين پلانتينگا درباره رابطه علم و دين، از اوایل قرن بيست‌ويکم ديدگاهي متفاوت نسبت‌به ديدگاه قبلي خود ارائه کرده است. خلاصه ديدگاه دوم او چهار ادعاي ذيل است: 1. همه تعارضات معروف ميان علم و دين يا غيرواقعي هستند يا سطحي. 2. توافق عميقي ميان علم و دين وجود دارد. 3. همه توافقات معروف ميان علم و طبيعت‌گرايي سطحي است. 4. تعارض عميقي ميان علم و طبيعت‌گرايي وجود دارد. درخصوص تکامل و فيزيک کلاسيک ادعاي تعارض مي‌شود، ولي تعارض آنها با دين واقعي نيست. در روان‌شناسي تکاملي و نقد کتاب مقدس، علم و دين تعارض دارند، ولي اين تعارض سطحي است و علم به‌علت آنکه شواهد مبنا و متفاوت از دين دارد، نمي‌تواند ناقض آن باشد. نظريه «تنظيم دقيق» و «طراحي هوشمند» بخش‌هايي از علم هستند که مي‌توانند براي باور ديني زمينه‌سازي کنند. همچنين پذيرش هماهنگ تکامل و طبيعت‌گرايي موجب بي‌اعتباري معرفت به آنها مي‌شود و از‌اين‌رو علم و طبيعت‌گرايي تعارض عميقي دارند.