جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث خداشناسی، علم الهی است که ریشه در ذات دارد و تا صفات و افعال او امتداد پیدا می‌کند. بحث مذکور را تحت عنوان مراتب علم الهی در حکمت متعالیه بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه می‌رسیم که آنها عبارت‌اند از: الف) عنایت با حدود پانزده ویژگی که مهم‌ترین آنها عبارت است از علم و علیت و رضای ازلی الهی به نظام احسن؛ ب) قضای ربانی که عبارت است از صور عقلی و کلی همه موجودات عالم در صقع ربوبی با ویژگی جمعی، اجمال، بساطت و ابداعی بودن؛ ج) قدر علمی که عبارت است از صور جزئی و تفصیلی همه موجودات عالم در عالم نفوس فلکی؛ د) قدر خارجی که عبارت است از صور جزئی مذکور در مواد خارجی. عنایت، فاقد محل است و قضا و قدر دارای محل‌اند؛ محل قضا، قلم اعلا و لوح محفوظ است و محل قدر علمی، قلم غیراعلا و لوح محو و اثبات است و محل قدر خارجی نیز عالم ماده است. صدرالمتألهين به جهت اینکه در علم علاوه بر تجرد عالم، تجرد معلوم را نیز شرط می‌داند، قدر خارجی را مرتبه اخیر علم الهی نمی‌داند، مگر به واسطه قدر علمی که این دیدگاه نزد برخی از اندیشمندان خالی از اشکال نیست.

ازجمله مباحث مهم حکمت متعالیه «چگونگی ارتباط نفس و بدن» است که صدرالمتألهین با نوآوری در نحوه تبیین «امکان فقری» و «عین‌الربط بودن معلول» و نیز با نگاه متعالی خویش در «قاعده بسیط الحقیقه» به اثبات «عینیت نفس و بدن» پرداخته، و با همین نگرش به یکی دیگر از اصلی‌ترین پرسش‌ها یعنی چگونگی ارتباط خدا و انسان در حیطه اعمال و افعال پاسخ داده است. براساس مبانی صدرایی همان‌طور که قوا و بدن وجود منحاز و مستقلی ندارند و قوا و افعالش معلول نفس‌اند، از این رهگذر به نحوه فاعلیت افعال انسان (که معلول و ممکنی از ممکنات و عین‌الربط به وجود حضرت حق است و وجودش تطور و تشأنی از وجود خدا محسوب می‌شود) می‌توان رهنمون گشت، و بدین مهم دست یافت که فاعلیت انسان نه‌تنها مستقل نبوده، بلکه حتی نقش وسایط هم نخواهد داشت و فقط مصحح قابلیت قابل برای فیض صادر از فیاض علی‌الاطلاق بوده و فاعلیت حقیقی تنها از آن خداوند است. در پرتو همین نگاه پرسش‌های فرعی موجود در آیاتی همچون «ومارمیت اذ رمیت» پاسخ داده می‌شود.

نظریه اعتمادگراییِ فرایندی را آلوین گلدمن به‌عنوان یکی از معیارهای توجیه در معرفت‌شناسی برون‌گرایانه مطرح کرد. این نظریه اساساً در پیوند با روان‌شناسی، علوم‌شناختی و فلسفه ذهن مطرح شده است. پس از اشکالات گتیه بر نظریه معرفت‌شناسی سنتی، نظریات نوینی پای به عرصه جهان معرفت‌شناسی گذاردند که عمدتاً در دو دسته‌بندی درون‌گرایانه و برون‌گرایانه قرار گرفتند. نظریه اعتمادگرایی فرایندی یکی از نظریات مطرح در شاخه معرفت‌شناسی برون‌گرایانه است و زیرمجموعه رویکردهای طبیعی‌گرایانه قرار می‌گیرد. نکته مهم این است که با وجود این واقعیت که رویکردهای طبیعی‌گرایانه (که نظریه اعتمادگرایی فرایندی در آن چارچوب قرار می‌گیرد) نسبت به سایر رویکردهای رایج در معرفت‌شناسی، مستعد تفاسیر غیردینی (و گاه ضددینی) هستند، این پرسش مطرح است که آیا نظریه اعتمادگرایی هم به نوعی در تقابل با مسائل هنجاری و اخلاقی و دینی بوده و رفتاری مانند سایر نظریات طبیعی‌گرایانه قرار دارد یا علی‌رغم تصور رایج، می‌توان نشان داد که نظریه‌های واقع در چارچوب طبیعی‌گرایانه و برون‌گرایانه این قابلیت را دارند که با مبانی هنجاری جمع گردند؟ این مسئله پرسشی است که در این مقاله بررسی می‌شود تا پاسخی مناسب برایش ارائه گردد. در این مقاله خواهیم دید که در میان نظریات مختلف ارائه‌شده، گلدمن تلاش دارد هنجارمندی را به گونه‌ای متفاوت در معرفت‌شناسی برون‌گرایانه خود تبیین کند.

پرسش از تجرد و خلود نفس انسانی و معنای زندگی، ازجمله دغدغه‌های اصلی است که از دیرباز ذهن اندیشمندان را به خود مشغول ساخته است. باور به حیات پس از مرگ، اصالت روح، تجرد و جاودانگی نفس انسانی در نوع تفسیر انسان از زندگی و در معناداری یا بی‌معنایی آن نقش مهم و اساسی دارد. صدرالمتألهين با نگاه توحیدی و براساس عناصری از نظام فلسفی خویش همچون نحوه تعلق نفس انسانی به بدن و ترکیب میان آن دو، حرکت جوهری، حدوث جسمانی و بقای روحانی نفس و با ارائه تبیینی متفاوت از پدیده مرگ، ایده‌ای مطرح می‌کند که بر پیوند میان اعتقاد به تجرد و خلود نفس و معناداری زندگی صحه می‌گذارد. رویکردی که صدرا برای اثبات تجرد و جاودانگی نفس انسان پیش می‌گیرد، فلسفی بوده، ظهوراتش در مسئله معناداری زندگی قابل توجه است. با توجه به ابعاد تجرد و جاودانگی انسان و معناداری زندگی در نظر صدرالمتألهين، انسان ایمانی، انسان عقلانی و انسان اخلاقی ملازم یکدیگرند. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی در ابتدا برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تجرد، خلود و معناداری زندگی را بررسی می‌کنیم و سپس با توجه به مبانی حکمت صدرایی، به نقش و جایگاه باور به جاودانگی نفس در معنای زندگی می‌پردازیم.

یکی از حقایقی که ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده، شعور همگانی موجودات است؛ موضوعی که ظواهر آیات قرآن کریم و روایاتِ فراوان گواه آن است. حکمت متعالیه گام‌های ارزنده‌ای در مقام تبیین سریان ادراک در همة موجودات برداشته است. نگارنده در این مقاله مي‌کوشد با به‎کارگیری روش توصیفي ـ تحلیلی و با رویکردی انتقادی، آن دسته از ادلة شعور سراسری موجودات را بررسی کند که در حکمت متعالیه با ابتنا بر وحدت شخصی وجود اقامه شده است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در صورت ناکافی بودن ادلة مزبور برای اثبات مدعا، می‌توان با استناد به آیات و روایاتی که به دلالت مطابقی یا التزامی بر سریان ادراک در موجودات دلالت دارند، به این نتیجه دست یافت که هر موجودی بهره‌‎ای از علم دارد، هرچند تمام حقیقت چنین علمی برای انسان ناشناخته و دست‌نیافتنی باشد.

هرمنوتیک به‌‌مثابه دانش فرایند فهم متن، گرایش‌ها و شاخه‌های مختلفی دارد که شاخص‌ترین آنها، هرمنوتیک کلاسیک، هرمنوتیک فلسفی و هرمنوتیک مدرن است. در این میان، هرمنوتیک فلسفی که توسط فیلسوفان نامداری همچون فردریش نیچه، مارتین هایدگر، هانس گئورگ گادامر و پل ریکور مطرح شد، به جای تلاش برای روشمندسازی شیوه فهم، ماهیت فهم را کانون بحث قرار می‌دهد. از رهگذر این جستار، مشخص می‌شود که هرمنوتیک فلسفی بر پایه امتزاج افق مؤلف و مفسر، تأثیرگذاری پیش‌داوری‌ها در فهم، تاریخمندی فهم، دور هرمنوتیکی و پایان‌ناپذیری فرایند فهم شکل گرفته و این مؤلفه‌ها با مؤلفه‌های روش فهم در اصول فقه ناسازگار است؛ چنان‌که از دیگر سو، امکان‌ناپذیری فهم ناب از متن، کثرت‌گرایی فهم و مطلوبیت تفسیر به رأی از لوازم هرمنوتیک فلسفی است که با مؤلفه‌های روش فهم در اصول فقه ناسازگار است.

علت غایی از مباحث مهم و کلیدی بحث علت و معلول در فلسفه اسلامی است و بحث هدف آفرینش کاملاً بدان وابسته است. در فلسفه اسلامی اولاً علت غایی به علم به غایت تفسیر شده و نیز علت غایی و غایت را حقیقت واحد قلمداد کرده‌اند و این امر موجب ابهامات و مشکلات خاصی شده است. این نوشتار در بخش چیستی علت غایی علم را به‌عنوان علت غایی مورد نقد قرار می‌دهد و محبت و میل و امثال آن را می‌پذیرد و نیز وحدت علت غایی و غایت مورد نقد قرار می‌گیرد و تبیین بهتر و دقیق‌تری ارائه خواهد شد که در آن علت غایی و غایت دو امر کاملاً متفاوت‌اند، ولی به نحوی به یکدیگر مرتبط‌اند و نیز هر فاعل و فعلی لزوماً علت غایی و یا غایت به دنبال ندارند.

از پايه‌اي‌ترين مباحث دانش معرفت‌شناسی، بحث‌های ناظر به تصورات و مفاهیم است. در این نوشتار در پی پژوهش دربارة این مسئله‌ایم که چگونه به مفاهیم، خواه جزئی و خواه کلی، دست می‌یابیم؟ و این مشغلة اصلی نوشتار کنونی است. بر پایة دیدگاه برگزیده، مفاهیم نظری از مفاهیم بدیهی برگرفته می‌شوند، ولی همة مفاهیم بدیهی از علوم حضوری. در بخش نخست این مدعا، یعنی برگرفتن مفاهیم نظری از مفاهیم بدیهی، اختلاف‌نظری درخور توجه دیده نمی‌شود؛ هرچند بخش دوم آن این‌گونه نیست و نظریه‌های بسیاری در این بحث ارائه شده است. به‌هرروی، پس از تبیین نظریة برگزیده و نیز بیان شمار یا گسترة مفاهیم بدیهی با این پرسش بنیادین روبه‌رو می‌شویم که مفاهیم بدیهی چگونه از علوم حضوری برگرفته می‌شوند؟ پس از دستیابی به راه‌حل درست مسئلة بنیادی این نوشتار، چگونگی دستیابی به مفاهیم بدیهی از راه علم حضوری در پایان مهم‌ترین مشکلات فراروی آن را بررسی و ارزیابی می‌کنیم.