جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش با هدف واکاوی اندیشۀ زهد در نگاه عطار، به بررسی غزلیات این شاعر برجسته و مؤثر در عرفان و تصوف اسلامی پرداخته‌ است. در این تحقیق، نخست با مطالعۀ غزل‌های عطار، نمونه‌های مرتبط با زهد گردآوری و سپس به روش توصیفی‌تحلیلی و با رویکرد متن‌گرا در قالب سه نوع نگاه عابدانه، عارفانه و قلندرانه به زهد، بررسی، دسته‌بندی و تحلیل شده‌ است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در غزل‌های این شاعر، نگاه قلندرانه به زهد غالب بوده و بعد از آن به‌ترتیب نگاه عارفانه و عابدانه شواهد بیشتری داشته‌ است. همچنین نگاه قلندرانه و عارفانۀ او به زهد اغلب منفی و گاه مثبت و نگاه عابدانۀ وی به زهد تقریباً مثبت بوده‌ است. می‌توان گفت که مفاهیمِ عشق، پایبندی به جوهر دین، باور استوار به معاد، شفاعت و دلالت نبی، نکوهش زهد عادتی و پیوندهای آن، تجلی جلالیِ حق، کم‌زنی و گمنامی، ترک ماسوی‌الله، حیرت، فراخوانِ قلندری و رندی، تجربۀ دیدار با خویش و میل به میخانه و خرابات، صحبت پیر، تأثّر از معشوق مذکر، ناکارآمدی علم و علومِ فلسفه و کلام و گرایش به عناصر زردشتی و مسیحی، بن‌مایۀ نگاه‌های سه‌گانۀ عطار به زهد را شکل داده‌ است.

جایگاه زن در اندیشۀ یهود، پست‌تر از مرد و عامل گناه است؛ زنان، گناه و تبلیس را از حوا ارث ‌برده و گناهکارند، اجازۀ فعالیت ‌اجتماعی ندارند و کمالشان تشویق شوهر و فرزند به آموزش تورات است. در مسیحیت با وجودی که زن و مرد نزد مسیح(ع) یکسان بودند ولی شاگردانش نظر مساعد به زن نداشته و از خلقت ‌تبعی حوا و گناه او سخن گفته‌اند. به‌دلیل اهمیت شناخت مقام زن در ادیان، بنا شد به روش‌توصیفی ‌و مقایسه‌ای، جایگاه زن در اندیشۀ دوعارف ‌بزرگ‌یهودی ‌و مسیحی، موسی دلئون و یاکوب بومه را واکاوی‌ کنیم. آن‌ها نظراتی مطرح کرده‌اند که نیازمند تحلیل است. دلئون اختلال در آفرینش را به‌دلیل دور شدن خدا و ملکه‌ می‌داند اما در نهایت به‌واسطۀ توبه، ریاضت و انجام‌ مناسک، جدایی به هماهنگی تبدیل و باعث هماهنگی ‌جهان می‌شود، با کامل‌ شدن زن، مرد هم کامل‌ شده و باعث تکامل‌عوالم‌ علوی می‌شود. رابطۀ زن و مرد باعث پایداری‌ ایمان و عاملی ‌است که حضور الهی (شخینه) آن‌ها را ترک‌ نکند. بومه پست‌تر بودن زن از مرد را رد می‌‌کند. او زن را موجودی می‌‌داند که از ماهیت آدم ساخته‌ شده و می‌‌تواند به کمال برسد تا تصویر خدا باشد، به‌عقیدۀ بومه در عمل ‌زناشویی واکنشی ‌الهی صورت می‌گیرد، اما تأثیرات ‌دیگری نیز وجود دارد که ‌از جنبۀ زمینی و شیطانی ناشی‌ می‌شود.

یکی از سلسله‌های مشهور تصوف در جهان، به‌ویژه ایران، سلسلۀ نعمت‌اللهیه گنابادی است. نگارنده در این پژوهش به‌دنبال بررسی شواهد و ادلۀ انحصار طریقت یا اقرب الطرق بودن این سلسله است. مقصود از انحصار طریقت این است که قرار گرفتن در صراط مستقیم فقط در اطاعت و پیروی از اقطاب این سلسله و مراد از اقرب الطرق بودن این است که نزدیک‌ترین راه رسیدن به مقصود پیروی از دستورات سلوکی این طریقت است. این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی‌تحلیلی و تاریخی است. روش به‌کاررفته در این نوشتار، اسنادی و روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای بوده و داده‌های مورد نیاز از طریق ابزار فیش‌برداری گرد‌آوری شده و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. پس از بررسی و ارزیابی داده‌ها این نتیجه حاصل شد که ادعای انحصار طریقت در آثار مکتوب اقطاب و مشایخ طریقت گنابادیه به‌طور صریح نیامده ‌است، اما برخی از مکتوبات آنان و نیز سیرۀ عملی و مطالبی که برخی از اقطاب و مشایخ به مریدان خود تلقین کرده‌اند، مضمونی نزدیک به ادعای انحصار طریقت دارد؛ هرچند این مقدار از شواهد در انتساب این عقیده به طریقت گنابادیه کافی نیست. ادعای اسهل و اقرب الطرق بودن که از سوی برخی از عرفا و مشایخ صوفیه مطرح شده، غیر از ادعای انحصار قطبیت و طریقت است و به‌ظاهر، مراد اقطاب طریقت گنابادیه در برخی از عبارات، اقرب الطرق بودن این طریقت نسبت به دیگر طرق صوفیه باشد.

بازتاب تعالیم و تأثیر اندیشۀ صوفیان سده‌های دوم تا چهارم که دورۀ شکل‌گیری تصوف است، از مباحث مهمی است که در این مقاله به‌صورتی آماری و تحلیلی به آن پرداخته شده است. در نتیجۀ تفحص در کتب تعلیمی تصوف که در سده‌های چهارم تا هفتم تدوین شده است، بیست‌وپنج تن از صوفیان برجستۀ قرون دوم تا چهارم که سخنان آن‌ها بسامد بالاتری در این کتب داشته‌اند، به‌تفکیک قرن شناسایی‌شده‌اند. وجه عمدۀ تعلیم صوفیان بزرگ سدۀ دوم همچون حسن بصری، سفیان ثوری، ابراهیم ادهم، عبدالله مبارک، رابعه عدویه، معروف کرخی و ابوسلیمان دارانی، فضایل اخلاقی، زهد و ریاضت در چهارچوب دستورات شرعی است، اما موضوع تعالیم عرفای سدۀ سوم یعنی بایزید بسطامی، ذوالنون مصری، ابوسعید خراز، سهل تستری، ابوالحسین نوری، حسین منصور حلاج، سری سقطی، ابوتراب نخشبی، یحیی معاذ رازی، ابوعثمان حیری و ابراهیم خواص، معرفت، سماع، عزلت، حیرت و فنا است که عموماً برای اولین بار در این سده مطرح‌ شده و تصوف را از سلوکی اخلاقی و زهدگرا به‌جانب مکتبی معرفت‌شناختی مبتنی بر سلوک عملی و آداب و احوال بدیع سوق داده است؛ همچنان که بیشتر موضوعات این قرن مربوط به توحید، معرفت و پس‌ از آن محبت و توکل است. اما تصوف سدۀ چهارم با صوفیانی چون ابوبکر واسطی، ابوعلی رودباری، ابوبکر شبلی و ابوعبدالله خفیف به‌شدت تحت‌تأثیر تعلیم صوفیان تصوف دو سدۀ پیشین است و گویا حرف تازه‌ای ندارد. به‌طور کلی، مهم‌ترین موضوعات قرون دوم تا چهارم تصوف عبارت‌اند از: زهد و معرفت. موضوعات توحید، محبت، اخلاق، توکل و فقر در جایگاه بعد قرار دارند. از میان این صوفیان، جنید بغدادی بیشترین تأثیر را داشته و در طرح بسیاری از موضوعات در جایگاه نخست است. پس از وی به‌ترتیب سهل تستری و شبلی قرار دارند. چهار چهرۀ برجستۀ دیگر عبارت‌اند از ذوالنون مصری، ابوالحسن نوری، ابوسعید خراز و بایزید بسطامی.

در این پژوهش، تأثیر فراست و شهود صوفیانۀ مولوی در تکوین اشعار مثنوی و دیوان شمس به روش توصیفی‌تحلیلی بررسی شده ‌است. سؤال اصلی تحقیق، آن است که آیا فراست و شهود صوفیانۀ مولوی در روند تکوین اشعار او تأثیری داشته ‌است؟ رویکرد تحقیق، بررسی تکوینی و هدف از آن اثبات فراست و بصیرت صوفیانۀ مولوی و چگونگی تأثیر آن بر تکوین اشعار اوست. در متن مقاله نیز با ارائۀ شواهد، به بررسی مصادیق فراست و شهود صوفیانۀ مولوی در آثارش و نیز ارتباط مبتنی بر شهود صوفیانۀ مولوی با مخاطبان خاص و عام او و چگونگی تأثیر آن‌ها در تکوین ابیات مثنوی و دیوان شمس پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان ‌می‌دهد که فراست و شهود صوفیانۀ مولوی در تکوین دیوان شمس به‌میزان بیش از نود درصد و در تکوین اشعار مثنوی به‌میزان بیش از شصت درصد مؤثر بوده‌ است. ازاین‌رو در تفسیر یا نقد اشعار مولوی، نباید آن‌ها را بدون توجه به قراین و مقتضیات حالی، مقامی و مقالی و عوامل برون‌متنی، از جمله مخاطبان خاص و عام مولوی و ارتباطات متقابل صوفیانۀ آنها بررسی و تحلیل کرد.

فانی بودن جهان مادی و لزوم توجه به زندگی پس از مرگ، بسیاری از جمله اهل معرفت را متوجه مقولۀ معاد ساخته و هرکس به فراخور درک و دریافت و روش خود بدان پرداخته است. نجم رازی از عرفای صاحب‌نام قرن هفتم، در مرصاد العباد با ارائۀ مکتب عرفانی‌تفسیری خود، نمونه‌ای از شیواترین روش‌های معادشناسی را به دست داده است. یکی از ابعاد این نگرش عرفانی، معناشناسی معاد است؛ دانشی نوین در دنیای غرب که زیرمجموعۀ زبان‌شناسی محسوب می‌شود و در پی مطالعۀ معنا با روش علمی است. این مقاله با هدف بررسی معناشناسی معاد در مرصاد العباد و به‌شیوۀ توصیفی نوشته شده است. مهم‌ترین یافته‌ها که با بهره‌گیری از روش معناشناسی نوین در قالب روابط همنشینی و تقابل معنایی به دست آمده، نشان‌دهندۀ هنر و توانمندی کم‌نظیر و خیال‌انگیز رازی در معرفی و تفسیر عرفانی‌ادبی معاد، معاد طبقات مختلف انسان‌ها، کیفیت بازگشت به خود برای نفوس و ارواح چهارگانه و شرح هفت‌خان معرفت است. ترسیم فضای رعب‌انگیز در معاد اشقیا و فضای جذاب و دل‌انگیز در معاد اتقیا و صاحبان نفس مطمئنه و نشان دادن تقابل‌های معنایی و مرتبتی از توانمندی‌های زبانی‌ادبی رازی در معرفی و معناشناسی مباحث مربوط به معاد است.

مکان به‌عنوان یک عنصر مهمِ تولید معنا در هر روایت محسوب می‌شود و تجلی آن‌ در گفتمان‌ها، یا عینی و فیزیکی است یا انتزاعی؛ لذا آن‌گاه ‌که وجه عینی مکان ضعیف شود، ویژگی تخیلی و استعلایی می‌یابد و وجه نمادین آن در اولویت قرار می‌گیرد. داستان دقوقی روایتِ واقعه و مکاشفۀ عرفانی است. مکاشفه فراتر از محدودۀ شناخت‌های عادی است؛ به همین دلیل برای بیان آن از زبان رمز استفاده می‌شود. به‌دلیل ماهیت مکاشفه و زبان رمز در داستان دقوقی، حضور مکان‌ها در زبان کارکردی استعاری و نمادین دارد. این مکان‌ها به دو دستۀ کلیِ «مکان‌های واقعه» و «مکان‌های سیال» تقسیم می‌شوند. هدف از پژوهش حاضر این است که با برجسته کردن عنصر مکان و استعارۀ مکان و با عطف توجه به جنبۀ مکاشفۀ عرفانی و نمادهای عرفانی و وجه بینامتنیت مکان‌ها در این داستان، کارکرد نشانه‌معناشناسی مکان نمادین، چگونگی حضور مکان‌ها در کنش زبانی، فرایندهای تبدیل مکان به فرامکان و استعلای آن و کارکرد گفتانی آن را بررسی کند. این پژوهش نشان داد که زبانِ این روایت برای توصیفِ مکاشفه و القای آن، از اصطلاحات و تصاویرِ مکانیِ بسیاری مانند دریا، ساحل، بیابان و درخت به عنوان استعارۀ هستی و وجود، بهره برده و توانسته است قابلیتِ کینونیت بخشی و شفاف‌سازی گفتمان را که مشتمل بر بسیاری از حقایق و امور عرفانی است، ارتقا دهد. همچنین مکان‌ها به‌واسطۀ حضورِ سوژه از کارکردهای پدیداری، استعلایی و اسطوره‌ای برخوردارند.

نحوۀ تعلیم پیر به مرید در اسرار التوحید به‌گونه‌ای است که می‌توان آن را با بازی هرمنوتیکی گادامر که هدف نهایی از مطرح ساختن آن، رهایی از «سوژه‌محوری» است، تطبیق داد. گادامر رهایی از «سوژه‌محوری» را به‌عنوان غایت نهایی در ذیل مفهوم «بازی» که آغازی برای ورود به بحث هنر است، مورد توجه قرار می‌دهد. در حقیقت این غایت، مقابله‌ای با عقلانیت «سوژه‌محور» در تفکر مدرن است. هدف از تطبیق رابطۀ پیر و مرید با بازی هرمنوتیکی معرفی عرفان اسلامی (به‌خصوص عرفان رایج در خراسان) به‌عنوان همپای هنر یونانی در حذف تفکر «سوژه‌محوری» است که این هدف از طریق روش‌های تحلیلی-تطبیقی-توصیفی دنبال می‌شود. حکایات اسرار التوحید به‌عنوان متنی عرفانی ویژگی‌های بازی هرمنوتیکی را به‌نحو کاملی (البته در ذیل معرفت‌شناسی عرفانی و نه هنر) پوشش می‌دهند. از جمله ویژگی‌های بازی گادامری که در اسرار التوحید وجود دارد،‌ عبارت‌اند از: استقلال بازی از بازیکنان، امر غیرجدی و جدیت در بازی، نحوۀ حضور تماشاگر، غایت بازی و در نهایت حذف سوژه.

بررسی ‌نظام‌ متنی ‌و چگونگی ‌توالی‌ کلمات ‌در بخش‌آغازگر/‌‌پایان‌بخش ‌و توجه به ‌ساخت‌اطلاعی، ‌‌‌نوع ‌آغاز‌گرها، بی‌نشانی و نشان‌دار بودن ساختار جمله، کارکرد قیدها و ادات نفی در جمله‌ها و بندهای معنایی‌ دو رسالۀ «در بیان آداب اهل تصوف» و «آداب‌ خلوت» از کتاب الانسان الکامل بر اساس‌ رویکرد نقش‌گرای‌هلیدی، متوجه‌ کاربرد مکرر و معنادار انواع مختلفی از ابزارهای بیانی «تأکید» در این متن می‌شویم. ساختارهای نشان‌دار جمله‌ که اغلب دلالت به معنای ‌تأکید دارند، کاربرد گستردۀ آغازگرهای بینافردی (وجه‌نما و زمان‌دار)، کاربرد معنادار قیدهای ‌زمانی ‌دارای مفهوم استمرار و تأکید، ایجاد حصر و قصر با کاربرد قیدهای نفی ‌و تأکید، القای مفهوم ‌تأکید به‌‌همراه ‌حروف ‌ربطی بیانِ حکم و علت، کاربرد تکرار به‌عنوان ‌ابزار تأکیدی، در نهایت ‌حتی کاربرد ابزارهای بیانی تأکید در جمله‌هایی با ساختارهای بی‌نشان، نمایانگر تمرکز گفتمان نویسنده بر مقولۀ تأکید است. نتیجۀ این بررسی که به روش توصیفی‌تحلیلی صورت گرفت و تحلیل این یافته‌هاها در کنار بافت موقعیت تولید اثر، نشان می‌دهد که هدف نگارش در این متن، نه بازگویی مکرر گفته‌های پیشینیان، که جلب توجه مخاطب به این «تأکید و اهمیت» است. گفتمان غالب نسفی در این دو رساله، گفتمانی تعلیمی‌تأکیدی است و نویسنده برای القای این گفتمان از انواع روش‌های تأکید در زبان فارسی بهره می‌گیرد.

طبیعت و بخش‌های مختلف زیست‌بوم به‌علت بی‌توجهی انسان، به‌سرعت در حال تخریب و نابودی هستند و پژوهش‌ها در راستای ارزش نهادن به جانوران و حفظ حقوق آنان ضروری است. اخلاق محیط زیست از شاخه‌های مهم بحث حفاظت از محیط زیست است و هدف از این تحقیق، ارائۀ رویکرد اخلاقی صوفیان در احترام و ارزش‌ نهادن به حیوانات است تا به‌عنوان الگوی اخلاقی عملی، قابل طرح و کاربرد باشد. در شرح حال صوفیان، تذکره‌های عرفانی و آثار و روایات عرفانی نوشته‌ها و حکایات بسیاری از سیرۀ قولی و فعلی آنان در شفقت، ارزش‌گذاری و علاقه‌مندی به جانوران مشاهده می‌شود، که نشان از علاقه و احترام ژرف صوفیان نسبت به جانوران است. دوستداری و ارزش نهادن به جانوران در این مقاله شامل چند عنوان اصلی می‌شود که به آن پرداخته شده است: همنشینی با جانوران اهلی و غیراهلی، پندگیری از جانوران، اجتناب از آزار جانوران و ترک گوشت‌خواری، الفت و شفقت با جانوران، مؤانست و خدمت جانوران به عارفان، گفتار و نصایح عارفان در تکریم جانوران، گفتار عارفان در باب رعایت حقوق جانوران، اثر ایجابی نیکی و ستم به جانوران و اثر سلبی نیکی و ستم به جانوران. روش انجام این تحقیق کتابخانه‌ای است و توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده نشان می‌دهد که صوفیان جزء گروه خاصی از دینداران بوده‌اند که از دیرباز در رفتار اخلاقی خود، به حیوانات علاقۀ ویژه‌ای داشته‌ و به حقوق آن‌ها احترام گذاشته‌ و ارزش ذاتی برای آنان قائل بوده‌اند.