جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل معنای روایات دال بر رستگاری مؤمن اعم از مذنب و محسن، صرفاً به سبب باورمندی به توحید و احتراز از شرک، از جمله مباحث مشکل در حوزه کلام است. استناد به دلالت ظاهری این دسته از روایات، بدون توجه به این درون‌مایه که رستگاریِ فرد موحّد، توأم با رسیدگی به حسابِ اعمال است؟ یا رستگاریِ بدون حسابرسی مقصود روایات است؟، پی‌آورد ثمراتی است نظیر بهشتی بودن مؤمنِ خطاکار بدون بازخواست، تعارض با روایات دال بر منطبق‌بودن جزای اخروی با عمل دنیوی و .... نوشتار حاضر با تحلیل اسناد، توجه به خاستگاه صدوری و مکتوب روایات، اعتبارسنجی منابع و نیز تحلیل رهیافت‌های شرح‌الحدیثی عالمان فریقین، سعی دارد به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، وجوه معنایی و نیز راه‌کارهای حلّی تعارض این دسته از احادیث را بیان نماید. ثمره این پژوهش، دستیابی به رویکردهایی از «پذیرش مطلق» تا «انکار مطلق» روایات است که اغلب با هدف سازواری و هماهنگ‌سازی با حوزه عدل الهی سامان یافته‌اند. تحدید معنای واژگان و تأویل معنای ظاهری بر اموری همچون عدم انجام اعمال مخلّ و منکر ایمان، توفیق مؤمن بر توبه از گناه، عدم خلود در جهنم و ... از جمله راه‌کارهای حلی عالمان به شمارمی‌روند که برای درک مراد جدی معصوم (ع)، ارائه گشته‌اند.

کتاب اصول کافی، یک باب تحت عنوان «أَنَّ الْإِیمَانَ لَا یَضُرُّ مَعَهُ سَیِّئَةٌ وَ الْکُفْرَ لَا یَنْفَعُ مَعَهُ حَسَنَة» در بر دارد که مشتمل بر شش روایت است. چنان‌که از عنوان این باب بر می‌آید، موضوع آن، بر این مطلب دلالت دارد که ایمان، مانع ضرر رساندن اعمال زشت، و کفر، مانع سود رساندن (قبول شدن) اعمال نیک انسان است. با وجود تأیید شدن جمله‌ی دوّم توسّط آیاتی از قرآن، امّا جمله‌ی اوّل، با آیاتی از قرآن در تعارض است. همین تعارض، نگارندگان این سطور را بر آن داشت تا با ترتیب دادن پژوهشی، به بررسی روایات این باب در دو سطح سندی و مفهومی، همّت گماشته و گامی در جهت رفع این تعارض بردارند. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، تنها دو روایت از شش روایت موجود در این باب، با عنوان آن، ارتباط مستقیم دارند که یکی از آن‌ها موثّق و دیگری ضعیف است. از سوی دیگر، ظاهر این روایات، با قرآن، سنّت و عقل، در تعارض بوده و اعتقاد به صحّت مفاهیم آن‌ها، می‌تواند جامعه‌ی مؤمنین را به سوی فساد و تجرّی سوق دهد و از این جهت، با ادلّه‌ی متعارض، قابل جمع نیست. تفکّر «لا یضرّ مع الأیمان سیّئة»، ریشه در عقاید گروهی به نام مرجئه دارد که بارها مورد مذمّت و لعن پیامبر (ص) و اهل‌بیت(ع) قرار گرفته است. این احتمال نیز وجود دارد که پیروان این فرقه، برای اعتبار بخشیدن به کلام خود، این سخن را به ائمّه نسبت داده باشند.

حسن بن زین‌الدین عاملی از عالمان برجسته شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری در منطقه جبل عامل است که با رویکرد سندمحور نسبت به احادیث، به پالایش روایات مهم‌ترین منابع روایی شیعه روی آورد و با ارائه آراء رجالی، فقه‌‌الحدیثی و نقدالحدیثی خود در کتب گوناگون، نسبت به عالمان پیشین، گامی فراتر در ارتقاء دانش حدیثی شیعه برداشت. از این‌رو، جایگاه علمی و رویکرد نقادانه شیخ حسن نسبت به روایات، شناخت اندیشه‌های نقدالحدیثی او را حائز اهمیت می‌نماید. پژوهش حاضر، به منظور شناخت نحوه تعامل صاحب معالم با آسیب‌های ناظر به گسست اسناد روایات، در محدوده دو کتاب منتقی‌الجمان و معالم‌الدین با روش مطالعه کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی گردآمده است. در پی بررسی آراء عالمان متقدم همچون علامه حلی، شهیدثانی و مقدس اردبیلی، توجه اندک ایشان نسبت به این نوع آسیب‌های سندی مشاهده می‌شود و در مقابل، روشمندی و توجه بیشتر و دقیق‌تر شیخ حسن برای تشخیص و اصلاح این آسیب‌ها از رهگذر مراجعه به کتب رجالی و فهرست‌ها، شناخت طبقات راویان، بهره‌گیری از اسناد مشابه و مشهور و نقل متناظر روایات در سایر کتب روایی نمایانست. هرچند، پژوهش‌های صاحب معالم نیز گاه در پی عدم جامع‌نگری و تتبع ناقص، به ارائه تحلیلی نادرست و قضاوت زودهنگام انجامیده است.

یکی از مسائل منحصر به فرد در مذهب شیعه، موضوع متعه یا ازدواج موقت می‌باشد. این در حالی است که در منابع حدیثی شیعه تعداد 137روایت بدون تکرار صراحتاً به این موضوع پرداخته و به ‌تفصیل، احکام و ضوابط و حلیّت یا حرمت آن را مطرح نموده است. از آن‌جا که اختلاف نظرهای بسیاری در رابطه با شرایط امکان و تحقق این حکم شرعی در میان جامعه مطرح است، لذا این پژوهش در صدد است با استفاده از روش «تحلیل محتوا»، ابتدا به شناسایی و استخراج موضوعات اصلی و فرعی مطرح شده در این روایات پرداخته و سپس مقوله‌های اصلی موضوع متعه را در مذهب تشیّع طبقه‌بندی و تحلیل نماید. از بررسی مجموع روایات، 20 موضوع اصلی و 341 موضوع فرعی استخراج شد که تحلیل کیفی آن‌ها در سه مقوله کلی «حلیّت، احکام و تحریم» بیانگر تأیید حلیّت این حکم شرعی به ‌صورت مستقیم و غیر مستقیم با سنجش فراوانی 97% بوده و امکان تأویل روایات تحریم به نهی از اصرار بر متعه ویا عدم اطلاع از احکام متعه به‌منظور پرهیز از تخریب چهره دین اسلام را می‌توان همراه با شواهد و مؤیداتی تبیین نمود.

مدائن، منطقه‌ای ناشناخته یا کمتر شناخته در حوزه مطالعات حدیثی است که طی سده‌های دوم و سوم هجری، راویان شیعه و سنی با گرایش‌های گوناگون فقهی و کلامی را در خود جای داده است. خاندان‌های «بنو حکیم»، «بنو صَدَقه» و «بنو موسی» از جمله بیوت حدیثی شیعی مدائنی هستند. شناخت تعامل راویان یک دیار با دیگر مراکز حدیثی، حدیث‌پژوه را یاری می‌دهد تا میزان اثرپذیری یا اثرگذاری راویان یک منطقه از مناطق دیگر را برآوُرد کند و در صورت کمبود اطلاعات در مورد مذهب و گرایش فقهی یا کلامی آن منطقه، بتواند با بررسی مراودات حدیثی، بخش زیادی از زمینه‌ها و گرایشات حدیثی آنان را تخمین بزند. این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، پس از بررسی خاندان‌های روایی شیعی حاضر در مدائن در قرن دوم و سوم هجری و شمارش تعداد روایات آن‌ها در کتب اربعه، به شیوه‌های دستیابی به ارتباط مراکز حدیثی پرداخته و به دست آورده که حوزه حدیثی مدائن با حوزه‌های حدیثی دیگری چون کوفه، بصره، واسط، بغداد، شام، خراسان، مصر و تفلیس ارتباط داشته است. در این میان، حوزه حدیثی شیعی مدائن با مراکز حدیثی کوفه، واسط و تفلیس ارتباط داشته، و در فضای حدیثی اهل سنت نیز، مرکز حدیثی مدائن با مراکز حدیثی بصره، واسط، بغداد، شام، خراسان و مصر در تعامل بوده است.

تقویت‌ جسم، تربیت و آمادگی همه ‌جانبه‌ی آن مورد‌ توجه اسلام است، زیرا بدن انسان، ابزار تکامل ‌روح اوست. نوشتار پیش‌رو با استفاده از تحلیل ‌محتوای روایات، مستخرج از کتب ‌روایی شیعه و اهل ‌سنت صورت گرفته است. به جهت این‌که جامعه اسلامی نیاز به بررسی و انطباق فعالیت‌های اجتماعی به خصوص مقوله بازی و ورزش که به تعبیری ابزار تربیت انسانی می‌باشد با منابع دینی دارد. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته و شناسایی مقوله‌‌های ورزش و بازی این نتیجه ملاحظه می‌گردد که تشویق به ورزش و بازی در روایات و مشارکت در آن از نظر تربیتی و همگانی بسیار مورد تأکید اسلام قرار گرفته است که این امر، نشان‌‌دهنده نگاه همه‌‌جانبه و مسئولیت‌پذیری اسلام به هر دو حوزه جسم و روان است و می‌توان ورزش و فعالیت‌‌های‌جسمانی را به ‌عنوان مهم‌‌ترین عامل‌ سلامتی و تندرستی دانست که باید در سبد کالای خانواده‌ها به صورت ثابت قرار گیرد. اما از دید حرفه‌ای با چالش‌‌هایی در ارتباط با بازی و ورزش روبروست که نیازمند اجماع متخصصان ورزشی، مرجعیت دینی و حکم‌رانی در کشور با تدوین قوانین جامع، یک‌پارچه، روزآمد و شاخص‌ها و ملاک‌‌های شفاف جهت رفع مسائل این حوزه می‌باشد.

حدیث، یکی از منابع اصلی تعالیم اسلام محسوب می‌گردد. مفسران نیز بسان فقیهان و متکلمان می‌کوشند تا با استمداد از این منبع ارزنده، فهمی اصیل از آیات قرآن فراهم نمایند. هرچند اغلب آنان در استفاده از حدیث هم‌داستانند، اما در برخی از جزئیات مانند مراجعه به منابع حدیثی فرقه‌های دیگر با هم اختلاف دارند. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، می‌کوشد تا کیفیت تعامل تفسیر تسنیم با روایات اهل سنت را به بحث نشیند. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که استاد جوادی آملی بهره‌گیری از روایات نقل شده در منابع روایی اهل‌سنت را جایز دانسته و برای این امر جایگاه ویژه‌ای قائل است. یک‌سوی تعامل او با احادیث اهل سنت، نقد و ارزیابی آن‌ها با معیارهای معتبری مانند هماهنگی با قرآن، روایات صحیح و عقل است و سوی دیگر این تعامل، به‌کارگیری مفاد روایات آنان در تفسیر آیات و تحکیم مفاد روایات شیعی است. تعامل با روایت اهل سنت با این وسعت در تفاسیر قبلی و حتی المیزان دیده نمی‌شود. بررسی این موضوع در تفسیر تسنیم، به عنوان تفسیر مطرح و معاصر شیعی می‌تواند راه‌کارهای جدیدی را پیش روی محققان علوم قرآنی و حدیثی قرار دهد. همچنین نتیجه این پژوهش در حوزه مطالعات تفسیری، فقه‌الحدیثی و نیز تقریب مذاهب قابل تأمل و استناد است.

«اختلاف حدیث» یکی از معضلات فراروی اهل تحقیق در دانش‌های اسلامی به‌ویژه علوم حدیث است؛ زیرا به ‌طور فراوان، عالمان شاخه‌های گوناگون معرفتی در یک موضوع، با دو یا چند حدیث مختلف، مواجه می‌گردند. این محققان ابتدا بر پایه خود حدیث، آن‌گاه با بهره‌گیری از دیگر ادله، به راه‌کارهایی برای رفع اختلاف و یافتن حدیث معتبر از میان احادیث متعارض دست‌یافته‌اند. تلاش‌های علمی دانشمندان به دلیل اهمیت مسأله اختلاف روایات، همچنان ادامه دارد. «آیت‌الله سیدعلی سیستانی»، دراین‌باره دارای آرا و آثاری است که به جهت داشتن نوآوری و کشف عرصه‌های ناشناخته، برای حل مسایل مرتبط با دانش اختلاف حدیث، بسیار راه‌گشاست. بر پایه یافته‌های علمی ایشان، اولین گام بایسته تحقیق برای حل اختلاف حدیث، شناخت اسباب آن در مراحل صدور و وصول است. همچنین بخشی از این اختلافات، غیر واقعی و مربوط به اسباب فهم نکردن دقیق احادیث، از جمله: نشناختن اسلوب کلام اهل‌بیت(ع)، مقامات مختلف ایشان و همچنین مدالیل احادیث است؛ چنان‌که شناخت شرایط مخاطب، جامعه و عرف مستفتی، بر فهم درست حدیث و رفع اختلاف میان احادیث اثر می‌گذارد. قابل ذکر است که از دیدگاه آیت‌الله سیستانی جمع شایسته میان اخبار متعارض، نه آن جمعی است که به «جمع عرفی» معروف است بلکه جمعی است مبتنی بر اسبابی همچون شناخت لحن و معاریض و اسباب کتمان که ایشان آن را «جمع استنباطی» نامیده‌اند.

آموزه «معرفت نفس»، یکی از مهم‌ترین اجزاء «نظام معرفتی و تربیتی اسلام» است؛ همان آموزه‌ای که در «گزاره‌های نقلی»، از آن با عنوان «فریضه هر مرد و زن مسلمان»، «مصداق علم نافع و برتر»، «برترین معرفت»، «رمز سعادت و نیکبختی» و «امری ملازم با معرفت رب» یاد شده و مورد توجه بسیاری از دین‌پژوهان ـ از جمله «حکیمان و عارفان» ـ قرار گرفته است. اما باید دانست که این آموزه، در معرض مناقشات مختلفی ـ از جمله مناقشه در سند مهم‌ترین پشتوانه روایی آن، یعنی حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه» ـ نیز قرار دارد. فلذا می‌توان گفت که تلاش برای اثبات حجیت حدیث مذکور، امری ضروری است. برخی از محققان، با تأکید بر ارسال این حدیث، اساساً آن را معتبر ندانسته و برخی دیگر، در عین اذعان به مرسل‌بودن حدیث مذکور، صرفاً با تکیه بر مواردی هم‌چون «تأیید آیات قرآن»، «تواتر معنوی» یا قاعده «ضَم احادیث ضِعاف»، در پی اثبات اعتبار آن بوده‌اند. حال آن‌که می‌توان با اتکاء به اطمینان ناشی از «تراکم ظنون» و با تجمیع مجموعه‌ای از «قرائن سندی و محتوایی»، مانند: «اعتبار منبع»، «حضور در مجموعه معتبر صد کلمه»، «علو لفظ و معنا»، «تواتر معنوی یا اجمالی»، «شهرت روایی»، «مقبولیت در نزد بزرگان» و «برخورداری از مؤیدات قرآنی، برهانی و وجدانی»، به اثبات اعتبار این حدیث پرداخته و زمینه تثبیت یکی از مهم‌ترین معارف عرفانی و پی‌ریزی روشمند «نظام تربیتی اسلام» بر اساس آن را فراهم آورد.

در این پژوهش، کوشش شده تا با بررسی ساختار و چارچوب حاکم بر «اصول الکافی»، اثرگذاری پیشینیان بر کلینی در تبویب و تدوین این کتاب، واکاوی شود. با همین هدف و با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی ساختار حاکم بر چینش روایات و نظریه «اقتباس» یا «ابتکار» کلینی در تدوین اصول کافی، پرداخته شده است. نگارنده در این پژوهش، تلاش می‌کند تا نشان دهد که روش موضوع‌محور کلینی در چینش احادیث- در مقابل کتب حدیثی مُسندی- از جنبه ساختاری- هرچند در مواردی ابداعی- بیشتر تأثیر گرفته از پیشینیان بوده است. در این مسیر، کلینی از «المحاسن» احمدبن‌خالد برقی و «بصائرالدرجات» محمدبن‌حسن صفار، بهره جسته است. همچنین برخلاف نظر برخی از مستشرقان که تدوین اصول الکافی را متأثر از جریان عقل‌گرای حوزه حدیثی بغداد می‌دانند، این پژوهش نشان می‌دهد که اصول الکافی، نمودار جریان نص‌گرای حوزه حدیثی قم بوده است.