جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به شکل‌گیری حرکت‌های متعدد اسلام‌گرا در جهان اسلام در قرن اخیر، نظریات متعددی در مورد خاستگاه و منشأ پیدایش آنها به وجود آمده است که برخی از آنها جنبش‌های اسلام‌گرا را پیامد ویژگی‌های ذاتی و بنیادین اسلام قلمداد می‌کنند و برخی دیگر، حرکت‌های اسلام‌گرا را واکنشی به مسائل و بحران‌های محیطی می‌دانند. مقاله حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این سوال است که با چه رهیافت‌های نظری می‌توان شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا از جمله گروه‌های تکفیری را تحلیل نمود؟ جهت تحلیل شکل‌گیری جریان‌های اسلام‌گرا نظریات متعددی از جمله: «نظریه ادواری»؛ هرایر دکمجیان، «نظریه تجدید حیات اسلامی»؛ خورشید احمد، نظریه «بحران هویت، عامل ظهور جنبش های بنیادگرا»؛ رضوان السید، نظریه «بحران هژمونی، عامل حرکت‌های اسلام‌گرا»؛ بابی سعید، «نظریه جامعه شناختی»؛ اولیویه روآ و «نظریه اقدام جمعی»؛ حمید احمدی قابل استفاده است؛ لیکن تحلیل پیدایش گروه‌های تکفیری با استفاده از نظریات مذکور به تنهایی کافی نیست و باید به‌صورت ترکیبی تحلیل صورت گیرد. روش مورد استفاده در این مقاله، روش توصیفی - تحلیلی و ترکیب نظریه‌هاست.

کشور یمن از جمله کشورهایی است که از آغاز تأسیس سازمان القاعده مورد توجه رهبران این سازمان، و یکی از منابع اصلی عضوگیری آن بوده است. در دوران جهاد عرب‌افغان‌ها علیه شوروی در افغانستان هم، یمن یکی از منابع تأمین مجاهدان بود. در همان زمان، گروهی از جوانان یمنی به دلیل هم‌رزم بودن با برخی از جریان‌های وهابی سعودی، تحت تأثیر آموزه‌های افراطی وهابیت قرار گرفتند. از ابتدای فعالیت القاعده در یمن تاکنون، فرازوفرودهایی در اقدامات و نحوه سازماندهی آن قابل‌مشاهده است. در حال حاضر، به دلیل جنگ داخلی در این کشور و نیز تهاجم ائتلاف تحت ‌رهبری عربستان سعودی، اغلب گروه‌های تکفیری و سلفی، از جمله القاعده و داعش، مناطقی از یمن را تحت سیطره دارند. آنها با وجود اختلافات و درگیری‌ با یکدیگر، در راستای مبارزه با سیطره کامل انصارالله بر یمن همسو هستند. بااین‌حال، نمی‌توان همه را از یک منظر نگریست. ازاین‌رو، جریان‌شناسی این گروه‌ها در یمن، برای شناخت میزان هم‎گرایی و یا واگرایی با جریان‌های همسو با جمهوری اسلامی و تشیع از اهمیت فراوانی برخوردار است. مقاله پیش ‌رو عهده‌دار پرداختن به این مهم خواهد بود.

یکی از مهم‌ترین مسائل پاکستان، افراط‌گرایی است که ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرده است. برخی این مسئله را با ابعاد دینی و فکری، معرفتی بررسی می‌کنند ولی نباید از ابعاد سیاسی اجتماعی این موضوع غافل شد. این مقاله با تمرکز بر مباحث جامعه شناسی معرفت قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که زمینه‌های اجتماعی افراط‌گرایی در جریان‌های دینی-معرفتی پاکستان چیست؟تحولات افغانستان (قبل و بعد از حمله شوروی)، ویژگی‌های سیاسی-امنیتی و فرهنگی-اجتماعی مناطق امنیتی، چالش‌های نظام سیاسی در حکمرانی، حضور قدرت های خارجی و منطقه‌ای، ساختار قومی-قبیله ای پاکستان، استقلال‌طلبی هویتی، ارتش، مدارس علمیه و فرهنگ و هویت سیاسی از مهم‌ترین عوامل سیاسی-اجتماعی هستند که در افراط‌گرایی را در پاکستان ایجاد و تقویت کرده‌اند.

موضوع اصلی این پژوهش مقایسه تطبیقی دو جریان اجتهادی اصولی ایران و جریان اخوان المسلمین مصر در نگرش سیاسی به قرآن است. هدف پژوهش، گردآوری نقاط اشتراک ویژگی ها و نگرش‌های اسلامی در راتباط با موضوعات اساسی جهان اسلام و کمک به هم‌گرایی بیشتر است. روش پژوهش با توجه به شیوه قرائت متن و زمینه، گفتمان زمانه(ویژگی های سیاسی اجتماعی) و نوع ویژگی های فکری هر دو جریان را در نگرش سیاسی مؤثر می داند. نقاط مشترک زیادی در ویژگی های فکری هر دو جریان در زمینه نگاه به قرآن، حجیت، زبان داری آن و نگرش حداکثری به قرآن دیده می‌شود. بیشترین نقاط افتراق، در روش های به کار برده شده، نظیر تأکید بر بعد حکمی فلسفی در جریان اجتهادی و نفی آن در جریان اخوان، دیده می‌شود. از نظر هر دو جریان، «حکومت »، «دولت» و نظام سیاسی مبتنی بر قرآن است. «قرآن» ملاک عمل جامعه و حکومت اسلامی است. در یافته تحقیق، می‌توان گفت که تلاش دو جریان برای ارائه تصویری خالص، اصیل، سازنده، حرکت آفرین و نظام ساز از قرآن است. مباحث مرتبط با نگرش سیاسی به قرآن، بدون توجه به وجوه تفرقه انگیز میان ملل مسلمان و با هدف بازگشت به حیات طیبه قرآنی، در جهان اسلام طرح شده است.

معرفت و آگاهی دینی به‌ویژه در عصر افول نسبی هژمون آگاهیِ سکولار، اهمیت یافته‌ است. اثرگذاری معرفتِ دینی نخبگان بر آگاهی افراد یا امتداد اجتماعیِ معرفتِ دینی در بافت‌های متنوع فرهنگی، «جریان‌های معرفتی ـ دینی» متفاوتی را به وجود آورده است. در چنین بافت‌های متنوعی که معارف دیگری نیز جریان دارند، تقویت هویت و ارزش‌های دینی دغدغه اصلی متولیان دین و دین‌داران است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «در جهان تحولات پیچیده و گسترده‌ کنونی، تحلیل جریان‌های معرفتی ـ دینی (جریان‌شناسی)، با کدام اصول، مفاهیم و معیارها امکان‌پذیر است؟». در این مقاله برای پاسخ به این پرسش، با بررسی انتقادی و تحلیل روندها، مفاهیم و نظریه‌های مهم در حوزه جامعه‌شناسی بین‌الملل معرفت و مطالعات جهانیِ دین، برای جریان‌شناسی، سرفصل‌ها یا چارچوبی منطقه‌ای ـ فرهنگی پیشنهاد می‌شود.

مقاله حاضر تلاش دارد شکست اسلام‌گرایان در مصر را مورد بررسی قرار دهد. براین‌اساس با محوریت این پرسش که «دولت مصر چگونه توانسته جریان‌های اسلامی را کنترل و مدیریت کند؟»، به شکست جریان‌های اسلامی در مصر می‌پردازد. این مقاله درصد است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، به دلایل این مسئله بپردازد و برای تحلیل داده‌ها نیز از روش کارکردگرایی ساختاری بهره گرفته است. همچنین نشان داده است که، دولت در مصر توانسته با دوقطبی سازی میان جریان‌های اسلامی بر سر چگونگی حضور در عرصه سیاسی جریان اسلام‌گرا را از جریان الازهری و جریان صوفیانه جدا کند. در این میان با متهم کردن جریان اسلام‌گرا به تروریسم، جدایی بین نظام جامعه پذیری کشور مصر و جریان‌های اسلامی، اضمحلال نهاد رهبری و سازماندهی آنان در عرصه سیاسی و انشقاق عمیق بین جریان‌های اسلامی و اسلام‌گرا به ویژه انشقاق میان اسلام‌گرایان و الازهر، در مدیریت و کنترل جریان‌های اسلامی بسیار موفق عمل کند.