جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن سَرّاج (د747ق)، قاضی، صوفی و ادیب دمشقی دورۀ مملوکی، در تصوّف پیرو طریقت رفاعیه بود. از میان تألیفات وی، کتاب تشویق الارواح و القلوب و به طور خاص بخش سوم آن با عنوان تُفّاح الارواح و مفتاح الاِرباح در موضوع منقبت‌نگاری صوفیان اکنون در دست است. در این پژوهش، اهمّیت آثار ابن سرّاج و آگاهی‌هایی که از طریقت رفاعیه به دست می‌دهد، بررسی شده است. نتایج این پژوهش حاکی است که گرچه رویکرد منقبت‌نگاری و کرامت‌سازی به طرز چشمگیری بر آثار ابن سرّاج غلبه دارد، از آنجا که از نخستین متون به قلم یک صوفی رفاعی است، از آن می توان آگاهی‌های مهمی در شناخت وضعیت طریقت رفاعیه در دوره‌های شکل‌گیری و انتشار آن، به دست آورد؛ به ویژه در محورهایی همچون شناخت اسلاف احمد رفاعی در منطقۀ بطائح، مشایخ طریقت رفاعیه در خاندان احمد رفاعی، تعامل صوفیان رفاعی با ایلخانان و کرامات منسوب به رفاعیان.

شناخت تفکر و اندیشۀ امام حسین (ع) در واقعۀ کربلا به سبب تأثیر بر ذهنیت­ شیعیان اهمیت دارد. این مهم از منظر معناکاوی خطابه­‌ها که بازتاب اندیشۀ سیاسی ایشان است، امکان­‌پذیر است. خطابه‌­ها امکان آگاهی دقیق­‌تر نسبت به تفکر ایشان را در ارتباط با نقش سیاسی مردم ــ که یکی از مؤلفه ­های مهم در مبانی فکری اسلام و روشنگر جایگاه آنان در عرصۀ قدرت و سیاست است ــ فراهم می­‌کند. در مقاله پیش رو کوشش شده است با استفاده از روش معناشناسی که امکان بررسی مفاهیم و مقوله‌­ها از منظر روابط معنایی را فراهم می­‌آورد، نقش سیاسی مردم در اندیشۀ امام حسین(ع) بر اساس خطابه­‌های ایشان بررسی و تحلیل شود . بر اساس یافتۀ پژوهش، بر نقش سیاسی مردم به عنوان مقوله‌­ای محوری در تمامی خطابه‌­های امام حسین(ع) در کربلا تأکید و در ارتباط با آن، این عناصر مطرح شده است: «ثبات در تصمیم‌­گیری»، «شناخت حق»، «نقد حاکمیت»، «پرهیز از انفعال اجتماعی» و «پرهیز از شتاب زدگی». ارتباط معنایی میان این عناصر و مقوله محوری، نقش سیاسی مردم را در اندیشه و کلام امام حسین(ع) آشکار کرده است و در آن مردم به عنوان نقطه کانونی و مرکزی در امور سیاسی معرفی شده‌­اند.

یکی از مهمترین رویدادهای عقیدتی جهان اسلام در اوایل دوره سلجوقیان، ماجرای محنه اشعری است که در سال445ق در نیشابور اتفاق افتاد و در پی آن علمای اشعری از وعظ و تدریس منع شدند و تحت تعقیب قرار گرفتند. نخبگان اشعری برای مقابله با این اتهامات نخست به اقدامات سیاسی - نظامی روی آوردند، اما به موازات آن به دفاع قلمی پرداختند و علمایی چون ابوالقاسم قشیری و ابوبکر بیهقی رساله‌هایی تألیف کردند. در این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی علل حادثه محنه و مقتضیات زمانی و مکانی آن، دفاعیه‌های مذکور و ساختار حاکم بر آنها تحلیل و تبیین شده است. بنابر یافته‌‌های این پژوهش، رجال اشعری در دفاعیه‌های خود می کوشیدند با بهره‌برداری از محنه در جهت تثبیت اندیشه اشعری به عنوان اندیشه اصولی اهل‌سنت و معیار راست‌کیشی گام بردارند و ضمن تشریح آراء اشعری‌ با تعمیم این عقیده به تمام اهل‌سنت، حمایت جامعه و علمای سنی را کسب و از سویی، با معرفی عاملان محنه به عنوان دشمنان اهل‌سنت، از فشارها و تعقیبات سیاسی جلوگیری کنند.

گروش زرتشتیان به اسلام حدود چهار سده به طول انجامید. هرچند تشخیص پذیرش اسلام از سوی زرتشتیان در این دوره و بر اساس منابع تاریخی بسیار دشوار و گاه ناممکن است، انجام برخی از مناسک و اعمال دینی همچون ادای شهادتین، برپایی نماز، پرداخت زکات و خمس غنایمی که تازه مسلمانان در جنگ‎ها به دست می‌آوردند، انجام عمل شرعی ختنه، استفاده از نام‎های عربی، تکلم به زبان عربی و ایجاد تغییر در نوع خوراک، پوشاک و مشاغل، می‌تواند به عنوان نشانه‌های پذیرش اسلام از سوی زرتشتیان به شمار آید. در این پژوهش کوشش شده است تا علائم و نشانه‌هایی که از سوی مسلمانان، دلیل گروش به اسلام به شمار می‌رفت، بررسی شود.