جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعه مکتوبات قرون میانه درباره سیره [حضرت] محمد باید همراه با مطالعه تاریخ وی باشد، وقایعی که شواهد متعددی در منابع مختلف برای آنها داریم. گزارش ابن‌اسحاق از سیره [حضرت] محمد و خلاصه آن که ابن‌هشام تهیه کرده، همگی محصول دوران خود این نویسندگان‌اند. یک نمونه خودسانسوری که یکی از راویان ابن‌اسحاق اعمال کرده و دو نمونه سانسور که ابن‌هشام اعمال کرده و بسیاری از مطالب پیشینیان خود را حذف کرده است، به درک بهتر بافت اجتماعی و سیاسی این سیره‌ها کمک می‌کند.

تاریخ نشان می‌دهد که ایرانیان مانند بسیاری از دیگر اقوام متمدن و باسابقه جهان همواره دیندار زیسته‌اند. دینداری ایرانیان در دنیای امروز نیز همچنان نکته‌ای در خور توجه و زبانزد نزد اندیشمندان دین‌پژوه است. با این حال، از برخی دلایل و شواهد موجود برمی‌آید که در آینده‌ای نه چندان دور وضعیت دینداری در ایران دگرگون شود. دینداری اکنون و قرن‌ها پیش از این در ایران، دینداری فقه‌مدارانه بوده است؛ این نوع دینداری که به حسب اوضاع و احوال خاص دوران غیبت و رویکرد غالب فقهی، احتیاط‌محور و تا حدی مشکل است، تاکنون نتوانسته است رضایت و خرسندی عمومی دینداران را برانگیزاند. لذا به نظر می‌رسد در آینده‌ای نزدیک شکل دینداری ایرانیان تغییر کند و از شریعت‌مداری مبتنی بر فقه و فقها، به معنویت‌گرایی صوفیانه، که خود نیز سابقه تاریخی بلندی در میان اقوام ایرانی داشته و دارد، گرایش یابد. در این مقاله، با رویکردی الاهیاتی به دین و انسان می‌نگریم و انواع دینداری را از نظام وجودی این دو اخذ می‌کنیم. نوع دینداری آینده ایرانیان خود می‌تواند شاهدی بر بی‌اعتنایی به بخش یا بخش‌هایی از ابعاد دین و نظام وجودی آدمی باشد.

مؤلف در نوشتار پیش رو عهده‌دار بررسی نقش نمادگرایی نور در آیین بودای پاک‌بوم، معنای اساسی و کارکردی است که این آیین در آموزه‌های نجات‌شناسی خود دارد. بر اساس داده‌های تاریخی، نمادگرایی نور حالتی است که در تجربه دینی مواجهه با آن صورت می‌گیرد. این نور، به تعبیر الیاده، فرد را از موقعیتی نامقدس بیرون می‌آورد و به درون قلمرو مقدس پرتاپ می‌کند. در واقع، تجربه نور، تجربه‌ای شخصی است که با تاریخ، فرهنگ و آموخته‌های دینی فرد ارتباط دارد. نمادگرایی نور در آیین بودای پاک‌بوم با نام بودا آمیدا گره می‌خورد و حاکی از خردی است که با انضباط‌های مراقبه‌ای، کمال اخلاقی و اعمال عبادی، می‌توان آن را تجربه کرد و رستگار شد (جیری‌کی). رستگاری به‌ وسیله ایمان از طریق تاری‌کی، تفسیر دیگری است از نجات‌شناسی آیین بودای پاک‌بوم که شینران آن را مطرح می‌کند و در آن، فرد بدون تلاش فردی و با تکیه بر دل مهربان آمیدا، از طرف او پذیرفته و محفاظت می‌شود، چراکه آمیدا، انسان را آن‌گونه که هست، می‌پذیرد.

کلام جدید در زمره علوم عقلی است که نقش مهمی در دفاع از مباحث اعتقادی و دینی دارد. جریان اعتزال نیز یکی از فرقه‌های خردورز کلامی است که در سده دوم پیدایش اسلام شکل گرفت و تا اواخر قرن چهارم فعال بود، اما در تطور تاریخ کم‌کم فروغش را از دست داد و با حمله مغولان در قرن هفتم افول کرد. در دو سده اخیر، نومعتزله خردورزی معتزله کهن را احیا کردند و بنیادهای فکری و اعتقادی معتزله با رویکرد جدید عقل‌گرایی در مبانی دینی در حال توسعه و انتشار است. کلام جدید (مسائل جدید کلامی) در روش استنباط با معتزله و نومعتزله همگرا است. پژوهش پیش رو با جمع‌آوری داده‌های کتاب‌خانه‌ای و تحلیل و توصیف آنها در مقام دست‌یابی به پاسخی برای این پرسش است که مسائل جدید کلامی، خصوصاً رابطه عقل و دین، چه اعتبار و جایگاهی در معتزله و نومعتزلیان دارد.

امروزه مکتب تشیع و خاستگاهش جایگاه ویژه‌ای در مطالعات جهانی یافته است. لذا لازم است به رویکردهای جدید در این زمینه نیز توجه شود. پژوهشگر غربی، جونا وینترز، در مقاله «خاستگاه تشیع: اجماعی از تحقیقات غربی» خاستگاه تشیع را در سه حادثه کلیدی غدیر خم، حدیث کاغذ و قلم، و سقیفه بنی‌ساعده از سه منظر شیعیان، اهل سنت و مستشرقان با شیوه تاریخ‌پژوهی غربی ارزیابی کرده است. ویژگی‌های منحصر به فرد مقاله وی یاریگر پاسخ به برخی از شبهات درباره خاستگاه تشیع است. با عنایت به اینکه این مقاله، روش‌شناسی کار تطبیقی را به‌خوبی نشان می‌دهد، الگویی مناسب برای پژوهش‌های تطبیقی است. در واقع، با ترجمه این اثر از انگلیسی به فارسی، شیعه‌پژوهان داخلی در شیعه‌پژوهی با روش‌های جدید غربیان و کارهایی از این قبیل که با روش‌شناسی کنونی غربیان تهیه شده، بیشتر آشنا می‌شوند و آثار روشمندتری را به جامعه عرضه می‌کنند.

شیعیان نزاری پس از استقرار در ایران با توسعه‌طلبی سلاطین ترک، مانند سلجوقیان و به‌ویژه خوارزم‌شاهیان، در ایران مبارزه کردند. درگیری شدید بین شیعیان نزاری و خوارزم‌شاهیان از موضوعات مهم در این مقطع تاریخی در عهد سلطان جلال‌الدین خوارزم‌شاه است. امروزه سیرت جلال‌الدین منکبرنی از منابع موثق این دوره است. حکومت خوارزم‌شاهیان در زمان سلطان جلال‌الدین با دو تن از فرمانروایان شیعیان نزاری، جلال‌الدین حسن و علاءالدین محمد، هم‌عصر بود. بیشترین مناسبات و درگیری سلطان خوارزم‌شاه با علاءالدین بر سر مسائل سیاسی بود. سلطان خوارزم‌شاه با اقتداری که در هنگام حمله مغولان در ایران داشت در اتحاد فرمانروایان علیه مهاجمان می‌کوشید اما با وجود دولت کوهستانی شیعیان نزاری که دولتی درون دولت خوارزم‌شاهیان بود و به ‌دنبال اتحاد با مغولان بودند، این امکان، یعنی مقابله با مغولان، دشوار می‌نمود. با توجه به مقاومت شدید نزاریان در برابر دولت مرکزی خوارزم‌شاه، اختلافات بسیار بین آنها وجود داشت که نمی‌شد به‌آسانی از آن چشم پوشید و اختلافشان مانع اتحاد می‌شد.