جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از قرون گذشته تا کنون کتاب‌هایی با عنوان جامع حدیثی شهرت یافته است که به جوامع اولیه، جوامع متقدم و جوامع متأخر قابل تقسیم است. یکی از این کتاب‌ها، بحارالانوار نوشته‌ی علامه مجلسی است. پس از نگارش، این دایره‌المعارف بزرگ شیعی در زمره‌ی جوامع حدیثی سه‌گانه‌ی متأخر جای گرفت و به دلیل گستردگی حجم و محتوای احادیثش که منتهی به جامعیت آن شده است، مورد توجه‌ی ویژه قرار گرفت. این اثر وزین از جهات گوناگونی دارای جامعیت است اما به طور دقیق، مشخص نیست که با چه شاخصه‌هایی، به آن اطلاق جامع می‌شود. علامه مجلسی در این باره توضیحی نداده است و همچنین نویسندگانی که پیرامون بحارالانوار قلم‌فرسایی کرده‌اند چندان به این موضوع عنایت نداشته‌اند. نوشتار پیش‌رو با روش توصیف و تحلیل متون و منابع حدیثی- تاریخی درصدد بیان شاخصه‌هایی برای جامعیت کتاب بحارالانوار با تاکید به قرائن موجود در مقدمه و محتوای این کتاب است. بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که نمود‌های جامعیت آن شامل جامعیتِ مآخذ و جامعیت موضوعی و کمّی است که نقطه‌ی افتراق این کتاب با جوامع حدیثی دیگر است. همچنین جامعیت این کتاب رابطه‌ی مباشری با حفظ و نشر احادیث شیعی در جهت رفع نیاز‌های زیستی شیعیان دارد که چنین دیدگاهی نیز ریشه در کتاب علی (ع) دارد و برای پی بردن به ابعادی عمیق‌تر از جامعیت بحارالانوار، در کنار سایر وجوه باید به آن توجه داشت.

تکفیر فِرق اسلامی، از چالش‌های مهم جهان اسلام در عصر حاضر و از عوامل اختلاف و تفرقه امت اسلامی است. بن‌مایه‌های تکفیر، در برداشت‌های ناصواب از آیات و روایات ریشه دارد و دستاویز لازم را برای گروه‌های منحرف و خشن فراهم می‌آورد. این امر، ضرورت بازخوانی و نقد مبانی و بن‌مایه‌های تکفیر را روشن می‌سازد. از سوی دیگر، وجود روایات شیعی موهم تکفیر فِرق اسلامی و برخی از برداشت‌های نااستوار در این زمینه، بهانه‌ای برای جریانات رسانه‌ای معاند برای دمیدن بر آتش تفرقه و تنش فراهم ساخته است. این نوشتار، که به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه‌ای سامان یافته، تلاش می‌کند مبتنی بر اصطلاح‌شناسی «مؤمن» در قرآن و «مراتب کفر، شرک و ضلالت» در آیات، تحلیلی استوار و نسبتاً جامع از مجموعه روایات شیعی موهم تکفیر فِرق اسلامی ارائه دهد و با عرضه آن‌ها بر قرآن، به نقد برداشت‌های ناصواب بپردازد و برخی از آثار فقهی مهم آن را نیز ارائه نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد کفر، شرک و ضلالت در قرآن، در مراتب گوناگون به‌کار رفته است و نکته کانونی در تحلیل روایات یادشده و رفع تنافی ظاهری آن‌ها با روایات معارض، در توجه به همین نکته است. همچنین، «مؤمن» در اصطلاح قرآن، «عموم مسلمانان» را- به جز مواردی خاص- شامل است و احکام فقهی همچون طهارت و حرمت غیبت نیز فِرق مختلف اسلامی را دربرمی‌گیرد.

«بازیابی منابع» آثار روایی به مفهوم شناسایی منابع آثار روایی موجود، از حدود دو دهه پیش در ایران، مورد توجه پژوهش‌گران حوزه حدیث قرار گرفته است. سید محمدجواد شبیری اولین گام‌های مطالعه روش‌مند در این موضوع را با ارائه مقالاتی برداشت. وی روشی سندی - متنی شامل پنج مؤلفه در بازیابی منابع آثار روایی معرفی کرد و آن را در شناسایی منابع «الغیبة» نعمانی به کار گرفت. در این مقاله، پژوهش‌های شبیری در حوزه بازیابی منابع آثار روایی مورد مطالعه، تحلیل و نقد قرار گرفته تا چیستی، نحوه به کارگیری و میزان کارآمدی آن بررسی شود. حاصل این بررسی، استخراح ده مؤلفه در روش وی در بازیابی منابع آثار روایی است. اشکال‌هایی در اصل و نحوه اجرای برخی از این مؤلفه‌ها وجود دارد که در صورت برطرف شدن، این روش می‌تواند روشی کارآ و موثر در بازیابی منابع آثار روایی باشد.

یکی از تألیفات مهم در زمینه موضوع‌نگاری، کتاب «الأسرار المرفوعه فی الأخبار الموضوعه»اثر ملاعلی قاری است. اهمیت این کتاب در جمع‌آوری مختصرگونه از کتب پیشینی است که در این زمینه نگاشته شده است. ملاعلی در این کتاب تعداد زیادی از روایات مربوط به فضایل امام علی (ع) را که برخی از علمای اهل سنت حکم به صحت آن‌ها داده‌اند، موضوع شمرده است. ایشان در ذیل این احادیث و در تأیید موضوع‌بودن آن‌ها گاهی بدون بهره‌گیری از قواعد علمیِ نقد حدیث با عبارتی مانند: «من مفتریات الشیعه»، احادیث را موضوع شمرده و گاه با استفاده از قواعد حدیث‌شناسی مانند: کتمان صحابه از نقل روایاتی که در جمع آن‌ها اتفاق افتاده و یا ذکر عنوان «لا اصل له» برای حدیث، به نقد آن روایات اهتمام داشته است. در پژوهش حاضر، این قواعد و دلایل مطرح شده از سوی ملاعلی، به روش توصیفی-تحلیلی، با گرایش انتقادی و با اتکا به نظرات سایر حدیث‌شناسان اهل سنت، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. بررسی‌ها نشان داد که آن دلایل یا اصلاً بر احادیث فضایل امام علی (ع) قابل صدق نیست و از اساس باطل است و یا مورد پذیرش جمعی از محدثان اهل سنت نیست.

علل‌الحدیث، علمی است که به بررسی آسیب‌های مخفی احادیث، از حیث متن و سند می‌پردازد. کتاب «علل‌الحدیث» محمدباقر بهبودی از نگارش‌های معاصر در موضوع احادیث معلّل است. این مقاله درصدد فهم شیوه‌های تحلیل و سنجش در کتاب یادشده می‌باشد. از بررسی کتاب، مشهود است که مؤلف هر آنچه را سبب عدم پذیرش روایات می‌شود، به عنوان آسیب حدیثی لحاظ کرده و از آن‌جا که غالباً این آسیب‌ها را تعریف نکرده، تنها راه دست‌یابی به شیوه‌های ایشان در نقد، بررسی نمونه روایات کتاب است. این بررسی نشان داد که مهم‌ترین روش بهبودی در نقد سندی و متنی، بررسی و مقایسه روایات با یکدیگر است. ایشان با این روش، به وجود برخی آسیب‌های سندی از جمله: إرسال، انقطاع، اعضال، تعلیق، تحریف و تصحیف، تخلیط در سند و برخی آسیب‌های متنی از قبیل: تصحیف و تحریف، اسقاط و ادراج در متون، تخلیط متن و سند و تعریض ... تصریح داشته است؛ در پژوهش انجام شده، مشخّص شد که مواردی که ایشان به عنوان آسیب ذکر کرده، جزء آسیب‌های حدیثی به شمار می‌روند و تشخیص به جا و درست است؛ اما مثال‌هایی که ایشان ذیل عنوان برخی آسیب‌ها ذکر کرده، نشان دهنده آن آسیب حدیثی نبود و با بررسی تمام طرق، صحت برخی از روایات احراز شد.

روایات فضل القرآن در جوامع روایی فریقین بخش مشخصی را با همین عنوان یا عناوین مشابه به خود اختصاص داده است. این دسته از روایات، نقش قابل توجهی در تعریف جایگاه و شأن قرآن در هدایت انسان دارد و همچنین آداب معاشرت با کتاب الهی و بهره‌وری از آن را آموزش می‌دهد. اگر به این دسته از روایت به عنوان یک منبع آموزشی نگاه شود که تبیین نقش و جایگاه قرآن، تشویق به هدایت یافتن از آن و همچنین تبیین آداب تعامل با این کتاب شریف در زندگی را بر عهده دارد، در این صورت این مجموعه از روایات می‌تواند نقش یک کتاب درسی و آموزشی را ایفا کند. بر اساس نظریه بلوم، یادگیری به سه حیطه تقسیم می‌شود؛ شناختی، عاطفی و رفتاری. در این پژوهش با مروری بر روایات فضل القرآن- در منابع شیعی- بر اساس این نظریه، مشخص می‌شود که این احادیث برای هر سه حیطه یادگیری مطالب قابل توجهی دارند و مهمتر این‌که در بخش رفتاری روایات بسیار بیشتری گنجانده شده است. این امر نشان‌گر اهمیت آموزشی روایات مذکور در این حیطه خطیر و تأثیر فوق‌العاده آن در هدایت انسان از طریق یادگیری رفتاری قرآن کریم است.

از دوران‌‌های بسیار مهم در تاریخ اندیشه اخلاقی جهان اسلام، عصر صحابه پیامبر اکرم (ص) است؛ زمانی که یاران آن حضرت فرصت یافتند آموخته‌‌های خویش از ایشان را در زمینه‌‌های گوناگون اخلاقی، اعتقادی و فقهی ترویج دهند. با این حال، مطالعات اندکی برای شناخت آراء اندیشمندان این دوره ــ خاصه تفکّرات اخلاقی ایشان ــ انجام گرفته و بیش‌تر به صحابه هم‌چون انتقال‌دهنده محض سنّت پیامبر اکرم (ص) نگریسته شده است. در این مطالعه هدف آن است که با نگرشی انتقادی به این رویکرد فراگیر، اندیشه اخلاقی عبدالله‌بن‌عباس (د 68ق) بازشناسی شود؛ مفسّری از نسل صغارِ صحابه که کم‌تر به جایگاه وی هم‌چون یک معلم اخلاق یا به تأثیر احتمالی اندیشه‌‌های اخلاقی وی بر بینش و فرهنگ مسلمانان در ادوار متأخر توجه نشان داده‌اند. اکنون در گام نخست برای مطالعه اندیشه اخلاقی ابن‌عباس، روایات اخلاقی او را در کهن‌ترین منابع حدیثی بازمی‌خوانیم و بخشی از نگرش‌‌های اخلاقی او را مرور می‌کنیم؛ نگرش‌هایی که درباره بهینه‌سازی ذهن و اصلاح بینش‌‌ها داشته، در پرسش‌های اخلاقی تابعین از او، پرسش‌‌ها و نقل‌های خود او از پیامبر (ص)، و در آراء تفسیری او بازتابیده و یک بُعد مهم از ابعاد منظومه فکری ابن‌عباس را شکل داده است.

فرآیند فهم حدیث در نزد شیخ انصاری از دو مرحله ظهور تصوری (معناشناسی) و ظهور تصدیقی (منظورشناسی) تشکیل شده است؛ از اماره‌ها و نشانه‌هایی که برای تعیین معنای لغوی و عرفی الفاظ به کار می‌رود به «ظهور تصوری» تعبیر شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه رسیده است که شیخ انصاری برای تحصیل ظهور تصوری برخی از علوم و فنون ادبی از قبیل لغت، صرف، نحو و علوم بلاغی و همچنین بسیاری از مباحث الفاظ دانش اصول فقه بهره برده است. ایشان بر این باور است که نه تنها الفاظ غریب نیاز به معناشناسی دارد بلکه برخی واژه‌ها با آن­که از روشن‌ترین مفاهیم عرفی هستند باز هم برای تبیین گستره معنایی باید مفهوم‌شناسی شوند. بخشی از مباحث مربوط به مفاهیم و عام و خاص به معناشناسی مربوط می‌شود که در مرحله ظهور تصوری به کار می‌آید و شیخ أنصاری هم در کتب مختلف خود از این مباحث بهره برده است.

فهم معنای کلام و مقصود اصلی سخنان معصومین (ع) توسّط دانش فقه‌الحدیث صورت می‌پذیرد. یکی از مباحثی که نظرات گوناگونی در مورد آن وجود دارد، احادیثی است که در آن‌ها کلمه‌ی «معجزه» به‌کار رفته است. این احادیث خواننده را به این نتیجه می‌رساند که کلمه «معجزه» در عصر معصومین (ع) رایج بوده است این درحالی است که در تمامی کتاب‌های نوشته شده تا قرن چهارم کلمه معجزه وجود ندارد. هدف از انجام این پژوهش آن است که آیا معصومین (ع) این کلمه را به کار برده‌اند یا توسّط راویان، ناسخان و ... وارد احادیث شده است. در پایان پس از بررسی‌های به‌عمل آمده با روش توصیفی - تحلیلی این نتیجه حاصل گردید که این کلمه در کتاب‌های حدیثی قرن چهارم به بعد وجود دارد که برخی از این احادیث، جعلی و متفرد هستند و برخی دیگر نیز دچار عارضه ادراج، زیادت و نقل به معنا شده‌اند. با مطالعه کتاب‌های لغت می‌بینیم که این کلمه از قرن چهارم به بعد وارد این کتاب‌ها شده است و با بهره‌گیری از دانش صرف به این نتیجه می‌رسیم که وجود آن در برخی از احادیث معتبر گویای کلمه‌ی «مَعجزه» است. برای فهم مقصود گوینده نیز با استفاده از انواع قرینه‌های مقامی و مقالی می‌توان نتیجه گرفت که کلمه‌ی «معجزه» نمی‌تواند در کلام معصومین (ع) به‌کار رفته باشد. با بررسی سندی این روایات متوجّه می‌شویم که شیخ صدوق (ره) در همه آن‌ها وجود دارد لذا بنظر می‌رسد ایشان (ره) اوّلین نفری هستند که کلمه معجزه را وارد احادیث نموده است.

در میان تقسیمات مختلفی که از مقوله معنی در معنی‌شناسی و ترجمه صورت گرفته است، معنای ضمنی از جایگاه حائز اهمیتی برخوردار است. در حقیقت شاخصه «ادبیّت» کلام، مرهون وجود معانی تلویحی و پوشیده‌ای است که در بطن کلام جای گرفته است. پژوهش‌های مرتبط با معنای تلویحی که پیش‌تر از آن به عنوان معنای معنا تعبیر شده است، با مطالعات و نظریات جرجانی مدوّن گردید و رفته‌رفته مورد توجه غربیان از جمله گرایس واقع شد. گرایس با معرفی اصل همکاری، متشکّل از چهار اصل: کمیّت، کیفیت، تناسب و شیوه بیان، بر این باور است که تخطّی از هر یک از این چهار قاعده، بستری برای خلق معنای تلویحی ایجاد می‌کند. جستار حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی و در پرتو نظریه گرایس سامان یافته کوشیده ضمن تبیین مؤلفه‌های معنای تلویحی گفتاری، به بررسی یکی از صنایع پدیدآورنده معنای تلویحی با عنوان استعاره بپردازد و با تبیین شیوه‌های انتقال معنای تلویحی حاصل از کاربرد استعاره، عملکرد پنج ترجمه فارسی از خطبه‌های نهج‌البلاغه شامل ترجمه‌های آقایان دشتی، شهیدی، فقیهی، جعفری و فیض‌الاسلام در ارائه برابر نهادهای پنجاه استعاره از خطبه‌های نهج‌البلاغه را به صورت مقابله‌ای مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. برآیند این جستار نشان می‌دهد که در ترجمه واژگان استعاری از سوی مترجمان، شیوه‌های متعددی مورد کاربرد قرار گرفته است که رویکرد مترجمان، بیشتر بر مبنای ترجمه تحت‌اللفظی استوار است که این مسئله حاکی از این است که مترجمان، بیش از انتقال صریح معنا، سعی در باز تولید استعاره در زبان مقصد داشته‌اند.