جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناسایی چهره­های علمی مطرح اما مغفول در تاریخ حدیث و رجال برای آشنایی با مراحل و تطورات پشت سرگذاشته این علم ضروری است. «حمید بن زیاد» از محدثان و راویان واقفی مشهور کوفی، در قرن سوم است که در اسناد احادیث و طرق کتاب‌های کوفیان، نامش فراوان دیده می­شود. اطلاعات زندگی­نامه­ای و نسب­شناسی درباره حمید بسیار اندک است؛ اما به کمک برخی عبارات نجاشی و طوسی می­توان گفت وی در اطراف کوفه زیسته و سپس مجاور مرقد امام حسین (علیه اسلام) در کربلا شده است. محدثان صاحب‌نام همچون کلینی، ابن­عقده و ابو غالب زراری از حمید سماع یا اجازه روایت داشتند. کلینی سبب رواج منقولات حدیثی حمید در کتب اربعه است. با تکیه بر الفهرست طوسی و الرجال نجاشی دریافتیم روی هم­رفته بالغ بر 250 بار با واسطه حمید به کتاب‌های محدثان کوفه طریق داده می­شود. بررسی سندی و شخصیتی این تعداد در دسته­بندی­هایی سه گانه انجام گرفت. آنچه در میان اساتید حمید برجسته می­نماید، حضور چشمگیر سران واقفه مانند محمد بن حسن بن سماعه است. با تطبیق اسناد الفهرست طوسی و الرجال نجاشی با محور قرار دادن طرق حمید، می­توان گفت طرق نجاشی کامل­تر و دقیق­تر از طوسی، اسناد حمید را ذکر می­کند. به نظر می­رسد خلاصه کردن اسناد الفهرست توسط طوسی سبب افتادگی­های سندی در این کتاب شده است.

حدیث اسلامی خاصّه روایات سیره پیامبر (ص)، همواره مورد توجه خاورشناسان بود است و در چند دهه­ی اخیر نیز توجه به این قبیل پژوهش‌ها،گسترش یافته است. مقاله­ی «سیره اهل کساء: منابع قدیمی شیعی راجع به سیره­ حضرت محمد(ص)» نوشته ماهر جرار با نگاهی متفاوت و از دریچه­ی منابع اولیه­ی شیعه، در پی بررسی منابع قدیمی در خصوص سیره پیامبر(ص) برآمده است. دلیل پرداختن وی به موضوع مذکور، از آن جهت است که هیچ ­یک از پژوهش‌های انجام شده توسط خاورشناسان، در خصوص سیره­ پیامبر(ص) از آغاز قرن بیستم به بعد، به طور ویژه منابع سیره و مغازی شیعی را مورد بررسی و دقت نظر قرار ندادند. پژوهش پیش رو با رویکرد تحلیل انتقادی برخی آسیب­های روشی، مبنایی و غایی مقاله جرار را استخراج کرده است، از جمله آسیب­های روشی، جایگزینی روش بازیابی منابع با روش بازسازی منابع، عدم ارائه­ ملاک در گزینش افراد، تتبع ناقص در منابع پژوهش؛ آسیب­های مبنایی اتهام عدم اهتمام شیعیان در سیره­­نگاری، محدود نمودن منابع متقدّم شیعی در باب سیره، تحوّل و تطوّر متون روایی در جریان انتقال حدیث و در نهایت از نگاه سوگرانه جرار به منابع شیعی می‌توان به عنوان آسیب غایی یاد کرد. وجه قوت اثر جرار پرداختن گشودن بابی برای سایر پژوهشگران در این حوزه مطالعات شیعه است.

اخباری منقول از پیامبر اکرم(ص) وجود دارد که در مقام نهی از بنای مسجد بر قبور، به ریشه‌شناسی این عمل پرداخته و آن را به اقوام و پیروان ادیان گذشته بازمی‌گرداند. این اخبار تحریرهای متعددی دارد؛ براساس شباهت‌های متنی و سندی، می‌توان آنها را به شش دسته تقسیم کرد: 1- اخبار عایشه، 2- اخبار عایشه و ابنعباس، 3- اخبار ابن عباس، 4- اخبار ابوهریره، 5- اخبار ابن مسعود، و 6- اخبار ابوعبیدة بن جراح. این مقاله با استفاده از روش تحلیل اسناد-متن به تاریخ‌گذاری این اخبار پرداخته و به این نتیجه رسیده است که صورت اصلی خبر که در مقام نهی از اتخاذ مسجد از قبور به عنوان یک ویژگی قومی و مذمّت این فعل است، در نیمۀ اول قرن اول رواج داشته است. گرچه می‌توان گفت برخی از تحریرهایی که این فعل را یک ویژگی دینی جلوه داده و به لعن یهود و نصاری می‌پردازند در نیمۀ اول قرن اول ایجاد شده‌اند و همزمانی آن با اخراج یهودیان از جزیرة العرب و یکسان‌سازی دین این منطقه نیز آن را تأیید می‌کند، اما قطعی است که روند گسترش تحریرهای اخیر نسبت به صورت اصلی خبر در گذر زمان سیر صعودی داشته و حتی در تحریرهای متأخرتر شاهد استفادۀ سیاسی از آن هستیم.

یکی از انحرافات مشترک و مشابه در حوزه ادیان آسمانی این است که با وجود هدایت­های عقلانی و ارسال رسل و کتب الهی، انسان در گذر تاریخ به اسطوره‌سازی پرداخته و همت خود را معطوف به بزرگ‌نمایی از اشخاص، نمادهای دینی و اشیاء پیرامون خود نموده که در اصطلاح دینی به آن «غلو» گویند. ازآنجاکه عوامل فرهنگی و اجتماعی و اعتقادی متعددی در شکل‌گیری این پدیده دخیل بوده است، لذا هدف این نوشتار بررسی عوامل و زمینه‌های مشترک شکل‌گیری جریان غلو در عهدین و قرآن کریم می‌باشد. در این مقاله ابتدا به بیان تاریخچه، انگیزه و علل پیدایش غلو از منظر قرآن کریم و عهدین پرداخته شده و در ادامه، معیارهای مشترک شناخت غلو و اهداف مشترک مبارزه با غلو از منظر ادیان مذهبی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که از جمله معیارهای مشترک شناخت غلو از منظر ادیان آسمانی، انتساب ربوبیّت و الوهیت به غیر خدا و انتساب صفات اختصاصی خدا به غیر او به صورت مطلق است. اهداف مشترک مبارزه با غلو در ادیان آسمانی نیز عبارت است از آزادی از قید و بندهای خرافی و غیرعقلانی و تعیین محدوده و قلمرو تقدیس پیامبران که در این مقاله به تفصیل با ذکر شواهد و مثال، بیان شده است.

سبک­های تفسیری، همچون تفسیر تنزیلی، نقش طریقی برای کشف مراد جدی الهی دارند. تردیدی نیست که هیچ دلیلی بر انحصار فهم آیات قرآنی به سبک ترتیب مصحف فعلی وجود ندارد. مسئله این پژوهش آن است که ضمن تأکید بر انتخاب روش روایت محور در مطالعات تفسیر تنزیلی و با رویکردی متفاوت، به بیان منظومه فکری مفسران قائل به فایده‌مندی سبک تفسیر تنزیلی پرداخته و ادلّه عقلی و نقلی جواز تفسیر تنزیلی به‌عنوان یکی از سبک‌های تفسیری را مورد تحلیل قرار دهد. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که ادله نقلی جواز سبک تفسیر نزولی عبارت است از: سبک نگارش مصحف امام علی (علیه السلام)، روایات عدم منع از تفسیر تنزیلی، ابلاغ و تعلیم وحی به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله). مهم‌ترین ادله عقلی نیز عبارت است از: عدم انحصار روش‌های شناخت و تفسیر قرآن، ترتیب توقیفی یا اجتهادی سور و وجود قرآن به‌مثابه یک موجود زنده که در بستر نزولش شناخته می‌شود.

اصلِ تبعیّتِ پیروان دین توحیدی اسلام از رجال و عالمانِ دین، عقلاً لازم و نقلاً مورد سفارش و تأکید قرآن کریم و احادیث است؛ اما درعین‌حال آسیب‌هایی متوجه روندِ این تبعیّت است. مقاله حاضر در راستای شناسایی یکی از خطیرترین مصادیقِ آسیب‌های مزبور، بر آیه شریفه 31 سوره توبه تمرکز نموده و به روش توصیفی تحلیلی سعی در بازکاوی این آسیب داشته است. بر اساس قرائن موجود، می‌توان به این نتیجه رسید که آیه شریفه، آسیبِ متوجه به تبعیتِ یهود و نصارا از رجالِ علمی و معنوی دینشان را ابتلا به شرکی نهان از جهت اعطای شأن ربوبیت تشریعی به رجال دین دانسته، که بازتاب عملی آن ابتلایِ نهانِ ایشان به‌نوعی عبادت رجال دین است؛ بر این اساس می‌توان گفت هر تبعیتی که ملازم با اعطای شأنی فراتر از طریقیّت محض بر متبوع باشد، مبتلای به آسیب مذکور گشته است. بی‌شک مُفاد آیه شریفه می‌تواند در حکم موعظه‌ای برای امت اسلام و همچنین تعریضی بر سرنوشت ایشان در حوزه مورد بحث باشد.

عرضه حدیث بر قرآن، به عنوان اصیل‌‌ترین معیار سنجش احادیث، در منابع روایی بارها تاکید شده‌‌ و درباره ابعاد مختلف آن خصوصاً اعتبارسنجی این احادیث و مراد از موافقت و مخالفت با قرآن، دیدگاه‌های مختلف و متعددی مطرح شده است. اما این موضوعِ حدیثی با نگاهی بیرونی مورد تحلیل قرار گرفته و چیستی و چگونگی آن به طور مستوفی بر پایه سیره معصومان (ع)، بررسی نشده است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی، پس از استخراج روایات عرضه شده بر قرآن توسط امام صادق (ع) و تحلیل آنها، گزاره‌ها و ضوابط چگونگی عرضه روایات بر قرآن کریم را ارائه می‌‌نماید. بر پایه نتایج این تحقیق در سیره امام صادق (ع)، علی‌رغم امکان عرضه همه روایات بر قرآن، شرط ابتدایی عرضه حدیث بر قرآنی، تردید و شبهه‌ در معنا و صدور حدیث است. بر اساس نمونه‌های روایی عرضه توسط امام صادق (ع)، گستره مدلول قرآن در فرایند عرضه، مدلی مرکب از حداقل یکی از نص، ظاهر، اصول، گفتمان (شبکه مفهومی آیات) و مدلول تأویلی باطنی قرآن است. منظور از اصول قرآنی، گزاره‌‌ها و مفاهیم ثابت و مورد پذیرش قرآنی است که در یک یا چند آیه، به تصریح بیان شده است. تفاوت این مفهوم با روح حاکم قرآن هم عدم دخالت ذوق شخصی و سلیقه‌‌ در فرایند کشف و نیز ساده بودن دستیابی به آن است. به علاوه در مورد گفتمان قرآنی، بر اساس احادیث امام صادق (ع) باید آن را مجموعه‌‌‌‌ای متشکل از آموزه‌‌های نهادینه‌‌شده قرآنی و در موضوعات مختلف دانست که با هم‌‌بستگی معنایی، مفهومی خاص را منتقل می‌کنند.

در آیات مربوط به سکونت حضرت آدم(ع) و حوا در بهشت، خداوند آنها را از نزدیک شدن به درخت معینی، نهی می‌کند که مفسران فریقین، در مورد چیستی این درخت وجوه مختلفی را مطرح کرده‌اند. برخی مفسران شیعه، با استناد به سه روایت از معصومان، شجرۀ ممنوعه را با وجود اهل‌بیت(ع) مرتبط دانسته‌اند. راستی‌آزمایی این قول بسیار حائز اهمیت است چرا که در صورت صحت، می‌تواند دلالت آیاتی از قرآن را بر خلقت نوری اهل‌بیت(ع) به اثبات برساند. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی، روایات یادشده را از حیث سند و محتوا ارزیابی ‌کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که لااقل یکی از این روایات، از اتقان سندی و متنی کافی برخوردار است. اما در سند دو روایت دیگر، خدشه‌هایی وجود دارد؛ با این حال، شواهدی از عقل، قرآن و روایات، موجبات مقبولیت آن‌ها را فراهم آورده است. تحلیل محتوایی این روایات نیز بر این مطلب دلالت دارد که درخت ممنوعه، از میوه‌های مختلفی برخوردار بوده؛ لیکن در بین میوه‌ها، آنچه برای حضرت آدم(ع) و حوا جذابیّت داشته، علم محمد و آل محمد(ص) بوده است. مطابق این وجه، به نظر می‌رسد آیات شجرۀ ممنوعه، بر وجود نوری اهل‌بیت(ع) نیز اشارت دارد.

دربارۀ پاسخ به چرایی قول یهود در آیۀ 64 سورۀ مائده، یعنی «دست خدا بسته است» و نیز چیستی مدلول آن میان مفسران و پژوهشگران اختلاف‌نظرهایی وجود داشته و پرسش‌های باقی‌مانده دربارۀ آیه، نیاز به بررسی مجدد این آیه و وجوه تفسیری آن را بازگو می‌نمایاند؛ لذا پژوهش حاضر وجوه تفسیری موجود دربارۀ آیه را با رویکردی تحلیلی ـ ‌انتقادی، اعتبارسنجی کرده است. رهیافت عموم این وجوه، به‌جز وجه دهم، ناصواب به نظر می‌رسد؛ ازاین‌رو، مقالۀ پیش‌رو با مبنا قرار دادن وجه تفسیری دهم و با تکیه بر روش تفسیری قرآن‌به‌قرآن، بهره‌گیری از قراین درون ‌متنی و روایات موجود دراین‌باره به پرسش‌هایی دربارۀ آیه، مانند چیستی عقیدۀ انحرافی یهود و چرایی آن که منجر به قول اغلال ید شد، چرایی تثنیه‌ آمدن «ید»، علت نسبت‌دادن عقیدۀ یادشده به همۀ یهودیان و کیفیت بسته ‌شدن دست یهود پاسخ می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که منظور یهود از اغلالِ دست خدا، ناتوان ‌دانستن خداوند در ابداع و امر و ناتوانی در تدبیر جهان است که در نگاه انسان‌گونه به خداوند ریشه دارد. تثنیه ‌آمدن دو دست، از دو نوع قدرت‌نمایی خداوند در آفرینش خبر می‌دهد: توانایی بر خلق ‌کردن و توانایی در امر و ابداع. همچنین، ناتوان‌ شدن یهود در دستیابی به فتنه‌جویی‌ها از کیفیت بسته ‌شدن دست آنان پرده برمی‌دارد.

«نظریه زمینه‌ای»، از روش‌های کیفی است. این روش در پژوهش‌های اجتماعی تفسیری برای تحلیل متون و استخراج نظریه از داده‌های پژوهشی، در راستای ارائه نظریه درباره «موضوعات» اجتماعی و انسانی کاربرد دارد. محققان علوم انسانی دینی کاربست این روش را توسعه داده، برای تحلیل موضوعی متن قرآن و استخراج نظریه از آن به‌خدمت گرفته‌اند. از سویی، از دیدگاه شهیدصدر، روش اجتهادی معتبر برای اکتشاف نظریه‌های علمی قرآن، «‌تفسیر‌‌ موضوعی» است، که هدف آن ارائه نظریه قرآن درباره «موضوعات» واقع زندگی بشری است. در واقع، از دیدگاه محققان دینی‌ای که روش نظریه زمینه‌ای را در رجوع به قرآن برگزیده‌اند، این روش همچون تفسیر موضوعی عمل می‌‌کند؛ چراکه با ارائه یک موضوع به قرآن، به هدف کشف نظریه قرآنی، می‌‌خواهد یک تحقیق قرآنی را به انجام برساند. بنابراین، کاربست نظریه زمینه‌ای در نظریه‌پردازی قرآنی، به‌مثابه تلقی این روش، به‌عنوان تفسیر‌موضوعی‌‌ قرآن است. در مقاله حاضر، اعتبار این کاربست، با تکیه بر آرای شهیدصدر بررسی می‌شود. مسائل این تحقیق، در دو ساحت نظریه‌سازی بر اساس روش نظریه زمینه‌ای، و نظریه‌سازی بر اساس تفسیر‌موضوعی‌‌ اجتهادی، مطرح میشود. بنابراین، در اعتبارسنجی و حلّ مسئله تحقیق، به‌فراخور، از مبانی و قواعد روش‌شناسی کیفی و روش‌شناسی اجتهادی بهره برده می‌شود. یافته اصلی این تحقیق را می‌‌توان از سنخ روش‌شناختی دانست. در این تحقیق نشان داده می‌‌شود که در هر پژوهش نظریه‌‌پردازانه، از جمله در پژوهش‌‌های علوم انسانی دینی و پژوهش‌‌های نظریه‌‌پردازانه قرآنی، روش تحقیق باید با رویکرد علمی معتبر و منبع معرفتی معتبر، متناسب باشد. بر این اساس، بهره‌‌مندی از روش‌‌های تحقیق علوم انسانی رایج، همچون روش نظریه زمینه‌‌ای، برای نظریه‌‌پردازی قرآنی از توجیه روش‌‌شناختی لازم برخوردار نیست.