جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم‌شناسي اصطلاحات ديني يکي از مسائل بنياديني است که کاميابي بسياري از پژوهش‌هاي مرتبط، در گرو درستي و اعتبار آنهاست. يکي از واژگاني که به‌رغم بيان معاني و تعاريف گوناگون همچنان از فقدان يک مفهوم‌شناسي جامع و دقيق رنج مي‌برد، واژة سيره است. اين اصطلاح که حضور پر‌رنگي در سيره‌پژوهي معاصر دارد، از جهات متعددي همچون رابطه با سنت، اشتمال بر قول و اشتراطِ تکرار، مورد سؤال و ابهام قرار گرفته است. از‌اين‌رو، پژوهش حاضر با تکيه بر مطالعات شيعي و از طريق سامان‌دهي يافته‌هاي پيشين و رفع ابهامات باقي‌‌مانده، پاسخي در‌خور دربارة چيستي و ماهيت اين اصطلاح ديني ارائه کرده است. نتيجة حاصل از تحقيق نشان مي‌دهد که سه مؤلفۀ فعل، روش و استمرار، جزء عناصر اصلي سيره هستند و در شکل‌گيري مفهوم سيره و تمييز آن از مفاهيم همسو تأثير بسزايي دارند.

قرآن کريم کتاب هدايت و دربردارندة تمام دستورالعمل‌هاي موردنياز انسان براي دستيابي به سعادت فردي و اجتماعي است. استفاده از روش و ابزار صحيح، شرط لازم رسيدن به فهم درست و جامع از اين دستورالعمل‌هاست. بهره‌گيري از قرائن موجود در کلام، اعم از پيوسته و ناپيوسته، ازجمله روش‌هاي عام تفسير در روش تفسيري قرآن به قرآن است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد است تا نقش بهره‌گيري از قرائن را در تفسير قرآن به قرآن آيات اخلاق اجتماعي از نگاه مفسر بزرگ جهان اسلام، علامه طباطبائي استخراج و تبيين کند. نتايج تحقيق نشان مي‌دهد كه علامه طباطبائي در کنار بهره‌گيري از سياق به‌عنوان تنها قرينة پيوستة لفظي در روش تفسيري قرآن به قرآن، از قرائن پيوستة غيرلفظي و ناپيوستة کلام نيز در تفسير آيات اخلاق اجتماعي بهره برده است.

نشانه‌‌شناسي، يک روش پژوهش کيفي است كه به بررسي انواع نشانه‌ها، تعبير آنها و قواعد حاکم بر نشانه‌ها مي‌پردازد و ابزاري پژوهشي براي فهم حقيقت پنهان در پس علائم، رموز و نشانه‌ها و نمادهاست. اهميت اين تحليل به گونه‌اي است که برخي نشانه‌شناسان ادعا مي‌کنند مي‌توان همه ‌چيز را تحليل معنا‌شناسانه کرد؛ معنا‌شناسي از نظر آنان ملکه علوم تفسيري محسوب مي‌شود؛ يعني شاه‌کليدي است که با کمک آن، معني همة امور ريزودرشت دنيا براي ما روشن مي‌‌شود. نشانه‌شناسي کمک مي‌کند تا افراد دنياي اطراف خود را به‌واسطة نشانه‌ها، درک و نظام‌هاي نشانه‌اي رمزگذاري شوند و افراد از طريق اين نشانه‌ها، با جهان پيرامون خود رابطه برقرار کنند. در اين پژوهش، با هدف ترکيب نتايج پژوهش‌هاي انجام‌شده در زمينة روش‌شناسي تحليل نشانه‌شناختي، با استفاده از روش فرا‌تحليل انجام ‌شده است. اين پژوهش با فرايند مشخص، ابتدا تاريخچة پيدايش اصول، تکنيک و نظريه‌هاي اين روش و در ادامه، با مقايسه اين مباحث با ساير مقالات موردنظر در اين زمينه از طريق رويکرد فرا‌تحليل، سعي در ارائة فرايندي به‌روزشده از روش‌شناسي تحليل نشا‌نه‌شناختي دارد.

مفهوم «واسازي» يكي از مفاهيم اساسي فلسفة علم و معرفت‌شناسي معاصر و رويکردي نوين در عرصة روش‌هاي کيفي است که کاربست‌هاي فراواني در علوم گوناگون دارد و مي‌توان آن‌ را به‌‌عنوان روشي کيفي براي بررسي پديده‌ها و مفاهيم مختلف به‌ کار گرفت. معمولاً واسازي را نقد ساختارشکنانه يا شالوده‌شکنانة متون فلسفي به‌حساب مي‌آورند و در ترجمه‌هاي فارسي اين اصطلاح، «دريدا» نيز ديده مي‌شود. اين‌گونه دريافت، با اينکه بخشي از حقيقت را بيان مي‌کند، اما از بيان بخش مهم‌تر حقيقت غافل است. واسازي، ضمن به‌کارگيري انتقاد بنيادين در خوانش متن‌ها و بررسي پديده‌هاي گوناگون، روابط ناعادلانه و سلسله‌مراتبي ميان مفاهيم و پديده‌ها را نشان مي‌دهد و زمينه‌اي براي ارتباط دوسويه و عادلانه‌تر را فراهم مي‌کند. با توجه به رويكرد علوم انساني ـ اجتماعي به روش‌هاي كيفي پژوهش و نيز جايگاه ويژة روش كيفي واسازي، در اين مقالـه، ابتـدا تعريف و سپس پيشـينة روش وا‌سازي، اهداف واسازي و تبيين جايگاه آن در ميان ساير روش‌هاي تحقيق، و نقد روش واسازي بيان و در ادامه، اين ادعا مطرح مي‌شود که واسازي تنها داراي وجه منفي نيست و وجه ايجابي قدرتمندي نيز در آن وجود دارد. در نهايت به اين نتيجه خواهيم رسيد که عمل واسازي، نظريه‌اي مربوط به متون و بي‌ارتباط با واقعيت بيروني نيست، بلکه رويکردي استراتژيک به پژوهش دارد. دانش واسازانه رويکرد عملي ما به پژوهش و استراتژي پژوهش‌هاي کيفي را تغيير مي‌دهد.

يکي از عارفان و مفسران غرب اسلامي در سدۀ ششم هجري، ابن‌برجان اندلسي است. تفسير مختصر او، «ايضاح‌الحکمة بأحکام‌العبرة» نام دارد. هدف اين پژوهش بررسي روش تفسيري ابن‌برجان در اين تفسير است. روش اين پژوهش، اسنادي، توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي مباحث روش‌شناسيِ تفسير قرآن است. يافته‌ها حاکي از اين است که ايضاح‌الحکمه يک تفسير ترتيبي گزينشي است که مي‌تواند به‌عنوان يک تفسير عرفاني و واعظانه به‌شمار آيد. هدف ابن‌برجان موعظۀ مخاطب و هدايت او به شهود عالم غيب به‌واسطۀ عبرت است. منظور ابن‌برجان از عبرت، فرايند رسيدن به عالم غيب از طريق تأمل بر اعماق آيات قرآن و پديده‌هاي طبيعت و همچنين معارف و آگاهي‌هاي نهفته در اين آيات است. ابن‌برجان به قرينه‌هاي فهم آيات، خواه قراين پيوسته و ناپيوستة لفظي، ازجمله آيات قرآن و احاديث، و خواه قراين غير‌لفظي توجه دارد؛ اما شايد بتوان گفت که بيشتر از روش‌ قرآن به قرآن استفاده مي‌کند؛ اگرچه به احاديث نيز توجه دارد. افزون بر اين، او در توضيح معناي آيات، از کتاب‌هاي عهدين و اشعار نيز بهره ‌برده است.

مقالة حاضر با رويکردي مسئله‌محورانه و با توصيف و تحليل روش‌شناسي خردورزي به‌دنبال خردورزي‌اي درست، اصولي و براساس يک اصطلاح، اسلامي است. روشن است که بدون بحث دربارة روش شناخت در خردورزي، ابزار خردورزي و مباني خردورزي نمي‌توان از روش‌شناسي خردورزي سخن به ‌ميان آورد؛ زيرا شناخت روش زماني معناي دارد که اولاً راه شناخت معلوم باشد؛ ثانياً ابزار شناخت نيز مشخص باشد؛ ثالثاً با توجه به اينکه ممکن نيست روش بدون داشتن پيش‌فرض و مباني به ‌کار گرفته شود، بايد در روش‌شناسي از مباني خردورزي نيز بحث نمود. پژوهش حاضر نشان مي‌دهد که خردورزي در انواع روش‌هاي تحقيق وجود دارد؛ هم در روش تعقلي، هم در روش تجربي و هم در روش نقلي و تاريخي. ابزار خردورزي منطق است که در سه قسمت مفاهيم و تعاريف، گزاره‌ها و قضايا، قياس و استدلال هويداست. مباني خردورزي در مبناي معرفت‌شناختي (امکان شناخت، و عدم انحصار شناخت در محسوسات)، هستي‌شناختي (رئاليسم، و انقسام موجود به مادي و مجرد) و انسان‌شناختي (دوبعدي بودن، اختيار، کرامت و خلافت الهيِ انسان) قابل بحث است.