جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تقریری از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در آرای برخی اندیشمندان شیعه وجود دارد. این مقاله ضمن اشاره به تاریخچه این نظریه در اندیشه اسلامی‌شیعی، مبانیِ اخلاقیِ موجود در آثار مکارم شیرازی را به عنوان نمونه‌ای از مدافعان متأخّر تقریر سنّتیِ نظریه اخلاق تکوینی می‌کاود. وی حرکت‌های انسان در مسیر فضیلت و رذیلت را بر اساس طرحواره‌ای از استعدادها و گرایش‌های طبیعی در وجود انسان قرار داده و در چهار گام، از اخلاقی سخن گفته که مبتنی بر طبیعت و تکوین است. در گام نخست نیازهای طبیعیِ انسان را تحلیل کرده و در گام دوم، برای برطرف‌کردن نیازها، محرّک‌هایی را در ساختار وجودی انسان مشخص کرده است؛ در گام سوم، برای این امیال، غایتی مشخص می‌کند تا آنها را جهت‌دهی کند، و در گام چهارم از عاملی سخن می‌گوید که امیال را در راستای غایت مذکور رهبری می‌کند. هدف این مقاله، تحلیل این نگرش به عنوان نمونه‌ای از تقریرهای معاصر از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در تفکّر شیعی است.

قرائن به جمیع اقسامش تأثیری انکارناپذیر در شکل‌گیری ظهور لفظی منابع نقلی دارد، ولی چگونگی این تأثیر با توجه به تعریف قرینه و تفکیک آن از ذوالقرینه و با توجه به اقسام قرائن محل بحث است. در آثار اصولیان از مذاهب مختلف به ضابطه‌ای کلی در شناخت قرینه از ذوالقرینه می‌توان رسید و در تقسیم قرائن، به دو مسیر مختلف برای دسته‌بندی قرائن و نحوه تأثیر آنها باید توجه کرد. در دسته‌بندی سنتی علم اصول، که در اصول فقه شیعه تکامل یافته است، هفت نوع تقسیم وجود دارد که بیشتر آنها ناظر به جنس قرینه است، ولی در دسته‌بندی دیگری که محققان اهل سنت مطرح کرده‌اند قرائن بر اساس نحوه تأثیر در دلالتِ ذوالقرینه به پنج قسم تقسیم شده‌اند. نتیجه این گونه مطالعه تطبیقی آن است که بحث قرینه‌شناسی تکمیل شود و این نیازمند هر دو گونه بحث است؛ هم بحث از ماهیت و جنس قرینه، و هم بحث از نحوه دخالت آن در دلالت، تا در نهایت بتوان میان اجمال و ظهور، مرزبندی روشنی پدید آورد و ابعادی از نظریه تفسیر متن نزد اصولیان را روشن کرد. در هر دو بحث، تحلیل و بررسی انتقادی دیدگاه‌ها نیز انجام شده است.

در دی ماه ۱۳۹۸، مطابق با دسامبر ۲۰۱۹، خبر ترور ناجوان‌مردانه قاسم سلیمانی، ابومهدی المهندس و همراهانشان در فرودگاه بغداد همه را شوکه کرد. کاخ سفید و شخص ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، مسئولیت دستور ترور وی و همراهانش را پذیرفت و اعتراف به قتل سردار سلیمانی کرد. متخصصان حقوق بین‌الملل از جهات مختلف به این موضوع پرداختند؛ اما مسئله اصلی در این تحقیق آن است که: اصولاً آیا از منظر حقوق جزای بین‌الملل امکان تعقیب عامل این قتل و ترور ایشان و همراهانشان و نیز مجازات و اجرای حکم متناسب وجود دارد؟ همچنین کیفیت آن به چه صورت است؟ در مباحث حقوق کیفری بین‌المللی صلاحیت‌های واقعی سرزمینی و جهانی نسبت به سایر عوامل، ظهور بیشتری در این مسئله پیدا می‌کند. به نظر می‌رسد هم در محاکم بین‌المللی و منطقه‌ای و هم در کشورهای مرتبط عراق، ایران و کشورهای ثالث امکان تعقیب و محاکمه و اجرای حکم مسببان و مباشران، شامل ترامپ، عوامل ارتش آمریکا و ...، وجود خواهد داشت.

عباسیان و اسماعیلیه با تکیه بر پیشینه خانوادگی و هاشمی‌بودن، اهداف سازمانی و نیز زمینه‌های مساعدی که برایشان به وجود آمد، در اوضاع و احوال تاریخی متفاوت موفق به تشکیل سازمان سرّی دعوت شدند. آنها به‌تدریج در نواحی مختلف سرزمین‌های اسلامی فعالیت کردند و برای گسترش سازمان دعوت خود از داعیان (مبلّغان) بهره بردند. با بررسی مقایسه‌ای این دو سازمان دعوت، قضاوت تاریخی بهتر درباره عملکرد آنان امکان‌پذیر می‌شود. پرسش اصلی این مقاله آن است که: دو سازمان دعوت چه وجوه اشتراک و تمایزی در چگونگی شکل‌گیری و پیدایش سازمانی خود داشته‌اند؟ عباسیان برای شکل‌دادن سازمان دعوت، مدعی انتقال تشکیلات دعوت ابوهاشم به خود بوده و اسماعیلیه نیز مدعی امامت منصوص اسماعیل و فرزندش محمد بن اسماعیل، به عنوان امام پس از امام صادق (ع) بودند. کوشش برای رسیدن به اهداف، فشار و اختناق دولت‌های زمان، فعالیت گروه‌های رقیب، وجود زمینه‌های مساعد، لزوم ارتباط با پیروان و جمع‌آوری منابع مالی از عوامل پیدایش دو سازمان دعوت بوده است.

موضوع شریعت، طریقت و حقیقت، در آثار عزالدین محمود کاشانی دیده می‌شود. تعیین جایگاه سه اصطلاح مذکور، و ارتباط میان آنها و چگونگی تبیین تعالیم دینی بر پایه آن، از مباحث کانونی او است. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی، به جایگاه و ارتباط شریعت، طریقت و حقیقت و مراتب هر یک و نیز نگرش عرفانی کاشانی، بر اساس سه لایه مذکور، به تعالیم دینی می‌پردازد و در آخر، رویکرد او به همخوانی آموزه‌های عرفانی با کتاب و سنت و نیز ضرورت التزام به ظواهر شرع را بررسی می‌کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که او سه اصطلاح مذکور را مراتب یک واقعیت برمی‌شمرد و ضمن تلفیق آن سه، با رویکرد عرفانی، تعالیم دینی را تحلیل و بررسی می‌کند. همچنین، منشأ آموزه‌های عرفانی ناب را فقط در کتاب و سنت می‌بیند و پای‌بندی به شریعت را در همه حال ضروری می‌داند.

طریقت مرشدیه بعد از تأسیس به همت شیخ ابواسحاق کازرونی در نیمهٔ دوم قرن چهارم هجری، با ایجاد شبکهٔ خانقاهی گسترده، به شیوه‌ای منسجم از مقر اصلی خود در کازرون هدایت می‌شد. مقاله حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع اصلی، در صدد پاسخ به این پرسش است که: بسترهای جغرافیایی‌فرهنگی چه نقشی در شکل‌گیری و گسترش خانقاه‌های مرشدیه داشتند؟ با مطالعه بر روی جغرافیای طبیعی و فرهنگی کوره شاپور، این نتیجه به دست می‌آید که حضور صوفیان بزرگی چون ابوعبدالله ‌محمد بن‌ خفیف در شیراز و همچنین عبور مسیر تجاری شیراز به دریا از منطقه کازرون، زمینهٔ تبادلات فرهنگی‌مذهبی بین شیراز و کازرون را فراهم می‌کرد. آن هنگام کازرون از کوره شاپور و نواحی پیرامونش، یکی از مراکز مهم زردتشتی‌نشین به شمار می‌آمد. این مسئله موجب شد شیخ ابواسحاق با استقرار در آنجا و شکل‌گیری خانقاهای خود در کوره شاپور برای گسترش اسلام اقدام کند. جاذبهٔ خانقاه مرشدیه که زمینهٔ گسترش آن را در کوره شاپور فراهم آورد، معلول عوامل متعددی بود. علاوه بر کرامات معنوی ابواسحاق کازرونی، عرضهٔ خدمات اجتماعی به نیازمندان و مسافران و حمایت تجار و بازرگانان از خانقاه‌های مرشدیه از جمله این عوامل به شمار می‌آید.

این مقاله با هدف شناخت روش عقلانی عمل‌گرا در سیرهٔ علمی صدوق تدوین شده است. عقلانیت پیوندی است بین انسان و هستی که از رابطهٔ عینی و جهان بیرونی پدید می‌آید. این پژوهش بر اساس نظریهٔ عقلانیت ارتباطی و به روش تحلیل اسنادی در زندگی فکری صدوق انجام شده و به این نتیجه رسیده‌ایم که صدوق با نقل روایات مربوط به عقل و استفادهٔ منطقی از محتوای احادیث به روش استدلالی، مناظره، مکاتبه و مباحثه کرده و با استفاده از آثار دانشمندان دیگر و حضور در مراکز علمی و سیاسی به شیوهٔ کاملاً عقلانی با الگوگیری از قرآن و تأسی به پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت (ع) و به تناسب زیست‌جهان خود، در سیرهٔ علمی‌اش در مقولات و مفاهیم مختلف علمی مانند استدلال در گفت‌وگوی احسن و پذیرش دلیل برتر، احترام به انسان و محبت و مشورت با آنان، هجرت علمی و تبلیغی و مناظرات و مباحثات، پیگیری آموزش و هدایت با حفظ کرامت انسانی، و جامعه‌گرایی و اعتقاد به امامت به عنوان عامل وحدت و امنیت و برقراری عدالت، روش عقلانی عمل‌گرا را در پیش گرفته است.

گرچه مفهوم «وجود» معلوم، و حقیقت آن واحد است، اما دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن مطرح شده است. نگاه ابن‌عربی به مسئلهٔ وجود از جایگاه متفاوت و ویژه‌ای برخوردار است. وجودشناسی در مکتب ابن‌عربی با مسئلهٔ بنیادی دیگری تحت عنوان «وحدت شخصیه وجود» گره خورده، که بدون فهم آن، دست‌یابی به نظام هستی‌شناسانهٔ این عارف بزرگ دشوار می‌شود. لذا کوشیده‌ایم با تکیه بر دو کتاب مهم ابن‌عربی، فتوحات و فصوص، مستقیماً نظر او را دربارهٔ وجود جویا شویم. از نظر ابن‌عربی، در عالم یک وجود واحد موجود است و آن حق متعال است و باقی موجودات، به یک تعبیر تجلیات و ظهورات و به تعبیری دیگر، اسما و صفات خدا هستند.

عرفای بنام همواره مدعی وجود طریق معرفت‌شناختی مستقل برای دریافت حقایق بوده‌اند که بعضاً حجیت آن را به نحو ذاتی و غیرمشروط قلمداد کرده‌اند. ابن‌عربی به عنوان مؤسس عرفان نظری منسجم و مدون، آرای منحصر به فردی درباره معرفت‌شناسی عرفانی، به‌ویژه مبحث حجیت مکاشفه، دارد. سخنان او درباره خطاناپذیری مکاشفات عرفانی موجب پدیدآمدن نظریه حجیت ذاتی مکاشفات در میان محققان شده است. محققان در تبیین کیفیت حجیت ذاتی مکاشفات دچار اختلافات و اقوال متعارض شده‌اند. هدف این پژوهش، تأمل درباره دیدگاه عرفا، به‌ویژه ابن‌عربی، برای ترسیم تصویری سازگار از حجیت ذاتی مکاشفات عرفانی، با روش اسنادی‌کتاب‌خانه‌ای در مقام گردآوری اطلاعات، و روش توصیفی‌تحلیلی در مقام تجزیه و تحلیل با رویکرد توسعه‌ای است. این نوشتار کلام ابن‌عربی در حجیت مطلق مکاشفات عرفانی را نقد می‌کند و پس از بیان قواعدی کلی درباره امکان اثبات حجیت ذاتی، در نهایت مهم‌ترین مصادیق ادعایی حجیت ذاتی را ارزیابی خواهد کرد.

زمینه‌های اجتماعی، تاریخی و اقتصادی اسلام در عصر اموی (41-132 ه.ق.) و اوایل دوره اول عباسی (132-232 ه.ق.)، جهان اسلام را با جنبش‌ها مواجه کرد که خصلت موعودگرایانه و مهدوی ویژگی مشترک‌شان بود. جنبش‌های مهدوی‌گرایانه با توجه به موقعیت مذهبی، سیاسی و اجتماعی، از مبانی نظری متفاوتی در باب موعودگرایی همچون فرزند پیامبر k و از نسل فاطمه h بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان j و ... پیروی کرده‌اند. حرکت جناحیه، که مهم‌ترین جریان بعد از فوت عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب است (130 ه.ق.)، متأثر از همین انگیزه بود که البته این قیام در تاریخ تقریباً به فراموشی سپرده شده است، زیرا اولاً جنبش گسترده عباسیان آن را تحت‌الشعاع خود قرار داد و ثانیاً خود عبدالله بن معاویه شخصیتی است که در منابع متهم به غلو، اباحی‌گری و تندخویی بوده و به صورت جدی به او پرداخته نشده است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با مطرح‌کردن این پرسش که اندیشه موعودگرایی از نظر تاریخی چه تأثیری بر جنبش جناحیه داشته، به ابعاد مختلف این جنبش پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تأثیر انگیزه موعودگرایی در مرحله اول قیام چندان مؤثر نبوده، اما در مرحله دوم قیام و بعد از مرگ رهبر آن، ابومسلم خراسانی، در زندان هرات (130 ه.ق.) نمود عینی پیدا کرده و خود را در سه جریان «عبدالله همان مهدی»، «عبدالله واسطه بین منجی آخرالزمان» و «عبدالله واسطه نفر هاشمی» نشان داده است.