جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تقریری از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در آرای برخی اندیشمندان شیعه وجود دارد. این مقاله ضمن اشاره به تاریخچه این نظریه در اندیشه اسلامی‌شیعی، مبانیِ اخلاقیِ موجود در آثار مکارم شیرازی را به عنوان نمونه‌ای از مدافعان متأخّر تقریر سنّتیِ نظریه اخلاق تکوینی می‌کاود. وی حرکت‌های انسان در مسیر فضیلت و رذیلت را بر اساس طرحواره‌ای از استعدادها و گرایش‌های طبیعی در وجود انسان قرار داده و در چهار گام، از اخلاقی سخن گفته که مبتنی بر طبیعت و تکوین است. در گام نخست نیازهای طبیعیِ انسان را تحلیل کرده و در گام دوم، برای برطرف‌کردن نیازها، محرّک‌هایی را در ساختار وجودی انسان مشخص کرده است؛ در گام سوم، برای این امیال، غایتی مشخص می‌کند تا آنها را جهت‌دهی کند، و در گام چهارم از عاملی سخن می‌گوید که امیال را در راستای غایت مذکور رهبری می‌کند. هدف این مقاله، تحلیل این نگرش به عنوان نمونه‌ای از تقریرهای معاصر از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در تفکّر شیعی است.

قرائن به جمیع اقسامش تأثیری انکارناپذیر در شکل‌گیری ظهور لفظی منابع نقلی دارد، ولی چگونگی این تأثیر با توجه به تعریف قرینه و تفکیک آن از ذوالقرینه و با توجه به اقسام قرائن محل بحث است. در آثار اصولیان از مذاهب مختلف به ضابطه‌ای کلی در شناخت قرینه از ذوالقرینه می‌توان رسید و در تقسیم قرائن، به دو مسیر مختلف برای دسته‌بندی قرائن و نحوه تأثیر آنها باید توجه کرد. در دسته‌بندی سنتی علم اصول، که در اصول فقه شیعه تکامل یافته است، هفت نوع تقسیم وجود دارد که بیشتر آنها ناظر به جنس قرینه است، ولی در دسته‌بندی دیگری که محققان اهل سنت مطرح کرده‌اند قرائن بر اساس نحوه تأثیر در دلالتِ ذوالقرینه به پنج قسم تقسیم شده‌اند. نتیجه این گونه مطالعه تطبیقی آن است که بحث قرینه‌شناسی تکمیل شود و این نیازمند هر دو گونه بحث است؛ هم بحث از ماهیت و جنس قرینه، و هم بحث از نحوه دخالت آن در دلالت، تا در نهایت بتوان میان اجمال و ظهور، مرزبندی روشنی پدید آورد و ابعادی از نظریه تفسیر متن نزد اصولیان را روشن کرد. در هر دو بحث، تحلیل و بررسی انتقادی دیدگاه‌ها نیز انجام شده است.

در دی ماه ۱۳۹۸، مطابق با دسامبر ۲۰۱۹، خبر ترور ناجوان‌مردانه قاسم سلیمانی، ابومهدی المهندس و همراهانشان در فرودگاه بغداد همه را شوکه کرد. کاخ سفید و شخص ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، مسئولیت دستور ترور وی و همراهانش را پذیرفت و اعتراف به قتل سردار سلیمانی کرد. متخصصان حقوق بین‌الملل از جهات مختلف به این موضوع پرداختند؛ اما مسئله اصلی در این تحقیق آن است که: اصولاً آیا از منظر حقوق جزای بین‌الملل امکان تعقیب عامل این قتل و ترور ایشان و همراهانشان و نیز مجازات و اجرای حکم متناسب وجود دارد؟ همچنین کیفیت آن به چه صورت است؟ در مباحث حقوق کیفری بین‌المللی صلاحیت‌های واقعی سرزمینی و جهانی نسبت به سایر عوامل، ظهور بیشتری در این مسئله پیدا می‌کند. به نظر می‌رسد هم در محاکم بین‌المللی و منطقه‌ای و هم در کشورهای مرتبط عراق، ایران و کشورهای ثالث امکان تعقیب و محاکمه و اجرای حکم مسببان و مباشران، شامل ترامپ، عوامل ارتش آمریکا و ...، وجود خواهد داشت.

عباسیان و اسماعیلیه با تکیه بر پیشینه خانوادگی و هاشمی‌بودن، اهداف سازمانی و نیز زمینه‌های مساعدی که برایشان به وجود آمد، در اوضاع و احوال تاریخی متفاوت موفق به تشکیل سازمان سرّی دعوت شدند. آنها به‌تدریج در نواحی مختلف سرزمین‌های اسلامی فعالیت کردند و برای گسترش سازمان دعوت خود از داعیان (مبلّغان) بهره بردند. با بررسی مقایسه‌ای این دو سازمان دعوت، قضاوت تاریخی بهتر درباره عملکرد آنان امکان‌پذیر می‌شود. پرسش اصلی این مقاله آن است که: دو سازمان دعوت چه وجوه اشتراک و تمایزی در چگونگی شکل‌گیری و پیدایش سازمانی خود داشته‌اند؟ عباسیان برای شکل‌دادن سازمان دعوت، مدعی انتقال تشکیلات دعوت ابوهاشم به خود بوده و اسماعیلیه نیز مدعی امامت منصوص اسماعیل و فرزندش محمد بن اسماعیل، به عنوان امام پس از امام صادق (ع) بودند. کوشش برای رسیدن به اهداف، فشار و اختناق دولت‌های زمان، فعالیت گروه‌های رقیب، وجود زمینه‌های مساعد، لزوم ارتباط با پیروان و جمع‌آوری منابع مالی از عوامل پیدایش دو سازمان دعوت بوده است.

موضوع شریعت، طریقت و حقیقت، در آثار عزالدین محمود کاشانی دیده می‌شود. تعیین جایگاه سه اصطلاح مذکور، و ارتباط میان آنها و چگونگی تبیین تعالیم دینی بر پایه آن، از مباحث کانونی او است. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی، به جایگاه و ارتباط شریعت، طریقت و حقیقت و مراتب هر یک و نیز نگرش عرفانی کاشانی، بر اساس سه لایه مذکور، به تعالیم دینی می‌پردازد و در آخر، رویکرد او به همخوانی آموزه‌های عرفانی با کتاب و سنت و نیز ضرورت التزام به ظواهر شرع را بررسی می‌کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که او سه اصطلاح مذکور را مراتب یک واقعیت برمی‌شمرد و ضمن تلفیق آن سه، با رویکرد عرفانی، تعالیم دینی را تحلیل و بررسی می‌کند. همچنین، منشأ آموزه‌های عرفانی ناب را فقط در کتاب و سنت می‌بیند و پای‌بندی به شریعت را در همه حال ضروری می‌داند.

طریقت مرشدیه بعد از تأسیس به همت شیخ ابواسحاق کازرونی در نیمهٔ دوم قرن چهارم هجری، با ایجاد شبکهٔ خانقاهی گسترده، به شیوه‌ای منسجم از مقر اصلی خود در کازرون هدایت می‌شد. مقاله حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع اصلی، در صدد پاسخ به این پرسش است که: بسترهای جغرافیایی‌فرهنگی چه نقشی در شکل‌گیری و گسترش خانقاه‌های مرشدیه داشتند؟ با مطالعه بر روی جغرافیای طبیعی و فرهنگی کوره شاپور، این نتیجه به دست می‌آید که حضور صوفیان بزرگی چون ابوعبدالله ‌محمد بن‌ خفیف در شیراز و همچنین عبور مسیر تجاری شیراز به دریا از منطقه کازرون، زمینهٔ تبادلات فرهنگی‌مذهبی بین شیراز و کازرون را فراهم می‌کرد. آن هنگام کازرون از کوره شاپور و نواحی پیرامونش، یکی از مراکز مهم زردتشتی‌نشین به شمار می‌آمد. این مسئله موجب شد شیخ ابواسحاق با استقرار در آنجا و شکل‌گیری خانقاهای خود در کوره شاپور برای گسترش اسلام اقدام کند. جاذبهٔ خانقاه مرشدیه که زمینهٔ گسترش آن را در کوره شاپور فراهم آورد، معلول عوامل متعددی بود. علاوه بر کرامات معنوی ابواسحاق کازرونی، عرضهٔ خدمات اجتماعی به نیازمندان و مسافران و حمایت تجار و بازرگانان از خانقاه‌های مرشدیه از جمله این عوامل به شمار می‌آید.

دیوبندیه مدرسه‌ای است که در حدود دو قرن گذشته، از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته است. ادعای پیروی از کلام ماتریدیه مهم‌ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است؛ اما تطبیق آرای کلامی نشان می‌دهد که دیوبندیه در مباحث توحید و شرک، دیدگاه متفاوتی اختیار کرده‌اند. بخشی از این مغایرت‌ها به مبنای روشی متفاوت دیوبندیان باز می‌گردد. در پاسخ به پرسش از میزان تحول دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان بیشتر به روش نقلی گرایش داشته و بر تقدم نقل بر عقل، تفویض معنای صفات خبری (به جای تأویل در ماتریدیه) و قطعی‌بودن نصوص (در مقابل ظنی‌بودن نصوص به نگاه ماتریدیه) تأکید دارند. برخی دیگر از آرای کلامی، همچون تأکید بر تنزیه در فهم صفات خدا، نفی تشبیه و نفی تعطیل در معنای صفات الاهی، نزد ماتریدیان و دیویندی‌ها، از جهت مبانی روشی، مطابقت کامل دارد. تنها تفاوت این است که این مباحث در ماتریدیه به‌اجمال و در دیوبندیه به‌تفصیل بیان شده است.

«تساهل» و «تسامح» به معنای مدارا و تحمل عقاید و رفتار مخالف است. عارفان با تمسک به قرآن و احادیث، همواره به دنبال ایجاد جامعه‌ای بودند که در آن انسان‌ها با هر دین و مذهب، در کنار هم با صلح و آرامش زندگی کنند و به هم عشق بورزند. آنها کوشیده‌اند جامعهٔ بشری را از سخت‌گیری و تعصّب و کج‌راهه‌هایی که به خصومت و دشمنی ملت‌ها منتهی می‌شود، نجات دهند. همچنین، بیشتر اختلاف ملت‌ها را ناشی از خیالات و تصورات باطل از یکدیگر و نسبت‌های ناروایی می‌دانند که ظاهربینان بر مذاهب دیگر بسته‌اند که خود نشان از سوء‌برداشت‌ها و درک‌نکردن حقیقت است. این پژوهش با بررسی مثنوی‌های عطار بر آن است تا با توجه به جریان‌های فکری، دینی و مذهبی عصر و محیط زندگی عطار، رویکرد او به تساهل و تسامح را بیان کند و نشان دهد که عطار تفاوت ادیان و مذاهب را مهم نمی‌دانست و ضمن دعوت همگان به دوری از تعصب در دین و مذهب، آنها را به صلح و دوستی و تلاش در کسب فضیلت‌های انسانی فرا می‌خواند. بدین‌منظور، پس از اشاره به معانی لغوی و اصطلاحی «تساهل» و «تسامح» و بررسی مبانی آن در غرب و اسلام، تساهل و تسامح دینی از لحاظ عرصه و قلمرو بر پایه چهار مثنوی عطار (منطق ‌الطیر، مصیبت‌نامه، الاهی‌نامه و اسرارنامه) بررسی، و عوامل برجسته اعتقاد به این اصل مهم از منظر عطار ریشه‌یابی می‌شود.

زمینه‌های اجتماعی، تاریخی و اقتصادی اسلام در عصر اموی (41-132 ه.ق.) و اوایل دوره اول عباسی (132-232 ه.ق.)، جهان اسلام را با جنبش‌ها مواجه کرد که خصلت موعودگرایانه و مهدوی ویژگی مشترک‌شان بود. جنبش‌های مهدوی‌گرایانه با توجه به موقعیت مذهبی، سیاسی و اجتماعی، از مبانی نظری متفاوتی در باب موعودگرایی همچون فرزند پیامبر k و از نسل فاطمه h بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان j و ... پیروی کرده‌اند. حرکت جناحیه، که مهم‌ترین جریان بعد از فوت عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب است (130 ه.ق.)، متأثر از همین انگیزه بود که البته این قیام در تاریخ تقریباً به فراموشی سپرده شده است، زیرا اولاً جنبش گسترده عباسیان آن را تحت‌الشعاع خود قرار داد و ثانیاً خود عبدالله بن معاویه شخصیتی است که در منابع متهم به غلو، اباحی‌گری و تندخویی بوده و به صورت جدی به او پرداخته نشده است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با مطرح‌کردن این پرسش که اندیشه موعودگرایی از نظر تاریخی چه تأثیری بر جنبش جناحیه داشته، به ابعاد مختلف این جنبش پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تأثیر انگیزه موعودگرایی در مرحله اول قیام چندان مؤثر نبوده، اما در مرحله دوم قیام و بعد از مرگ رهبر آن، ابومسلم خراسانی، در زندان هرات (130 ه.ق.) نمود عینی پیدا کرده و خود را در سه جریان «عبدالله همان مهدی»، «عبدالله واسطه بین منجی آخرالزمان» و «عبدالله واسطه نفر هاشمی» نشان داده است.

امیر فخرالدین یوسف (582-647 ه.ق.) برآمده از خاندان شیخ‌الشیوخ صدرالدین محمد (543-617 ه.ق.) از خاندان‌های پرنفوذ صوفیه در شام و مصر در دوره حکومت ایوبیان (حک.: 567-648 ه.ق.) بود. وی نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی و نظامی دوره ملک کامل و فرزندانش، به‌ویژه ملک صالح نجم‌الدین ایوب داشت و پس از مرگ نجم‌الدین یک چند به نیابت سلطنت دست یافت. در این نوشتار می‌کوشیم داده‌های تاریخی را بر اساس الگوی نمونه‌پژوهی درباره اقدامات سیاسی و نظامی امیر فخرالدین یوسف، توصیف و تبیین کنیم تا از این رهگذر جایگاه و نقش متصوفه به مثابه جریانی فعال در صحنه‌های سیاسی و حتی نظامی در دولت ایوبیان بیش از پیش معلوم شود. مهم‌ترین اقدامات امیر فخرالدین در امور سیاسی را می‌توان در سفارت‌های مختلف او از طرف ایوبیان به بغداد، مناطق گوناگون شام و سیسیل، و نقش میانجی‌گری وی در کاهش تنش‌ها و منازعات سیاسی خاندان ایوبی و منازعات خارجی با صلیبیان، خصوصاً روابط صمیمی با امپراتور فردریک دوم، دانست و در امور نظامی در مقام فرمانده و امیر سپاه در جنگ‌های صلیبی، خصوصاً جنگ هفتم و نیابت سلطنت خاندان ایوبی خلاصه کرد.