جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثنی عشریه، از بزرگترین فرقه‌های امامیه بشمار می‌آید و از زمان رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم به شیعه معروف بوده‌اند. اهمیت این فرقه توجه اتان کلبرگ مستشرق شیعه‌شناس را به خود جلب و او این فرقه را محور مطالعاتی خود قرار داده است. کلبرگ در مقاله نخستین کاربردهای اصطلاح اثنی عشریه، با استناد به کتاب الشجره ابوتمام، فرقه اثنی عشریه را با فرقه حربیه یکی دانسته است. حربیه پیروان عبدالله بن حرب کندی بودند که عبدالله را به عنوان امام بعد از ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، می‌دانستند. یاران او بعد از مدتی به کذب ادعای امامت او پی بردند و از او روی گردان شدند. در مقاله حاضر، نخست فرقه اثنی عشریه را در منابع شیعه و اهل سنت معرفی کرده، سپس با بیان گزارشی از این دو فرقه در کتب ملل و نحلی که قبل از کتاب الشجره ابوتمام، تألیف شده‌اند، عدم صحت ادعای اتان کلبرگ در یکسان انگاری دو فرقه حربیه و اثنی عشریه، روشن می‌گردد.

پس از تأکیدهای فراوان آموزه­های قرآنی و حدیثی بر دستور تقوا عارفان مسلمان با توجه به شریعت اسلامی توجه زیادی را به این مقوله داشته­اند. پژوهش پیشِ­رو به روش تحلیلی ـ کتابخانه­ای به بررسی تعریف و مراتب تقوا از دیدگاه شریعت و عرفان اسلامی می­پردازد. اصل معنای لغوی تقوا، یعنی «خودنگهداری از گزندِ بدی­ها» در تعریف عارفان از تقوا، به پیروی از آموزه­های دینی ملحوظ است. در آموزه­های دینی اموری همچون ‌«پرهیز از شرک»، «پرهیز از گناه»، ‌«پرهیز از شبهات»، «پرهیز از حلالِ مازاد بر ضرورت» و «پرهیز از غیر حق» را می­توان به عنوان مراتب و سطوح گوناگون تقوا مشاهده کرد. اهل معرفت نیز در تبیین و توضیح مراتب تقوا، به پیروی از آموزه‌های دینی بهترین تحلیل از مراتب مذکور را در نوشته­های خود ارائه داده­اند، بنابراین دیدگاه عارفان در این­باره با میزان شریعت و آموزه­های قرآنی و حدیثی تطابق داشته و می­توان از آثار آنان در تفسیر و تحلیل قرآن و حدیث بهره گرفت.

پنداره این همانی روایت‌های قرآنی در رویه‌های ناهمسان گزاره‌های توصیفی و توصیه‌ای از متون پیشینی، در درازنای تاریخ اسلام از سوی بدخواهان و ناباوران قرآن­کریم نمودار شد. این گمانه در تنگنای انگاره ایدئولوژیکی ناباوران باهدف بی­هویت نمایاندن آموزه­ها و گزاره‌های قرآن کریم، با شیوه‌های گوناگونی پردازش گردید. پاسخگویی باورمندان قرآن در توالی زمانی، از جهت روشی همبسته با شیوه­ای ادعایی آنان از سنخ ایدئولوژی بود. خیزش دانش تجربی و پدیدار شدن تئوری‌های نوین تجربی و فرافکنی آن در نگره‌های فلسفی و دینی، ادعای برگیری متن دین از نوشتار پیشینی در انگاره بینامتنیت جای گرفت. رهیافت نوین همه آموزه‌های قرآن کریم به ویژه روایت طوفان را در گستره ساختاری و فهمی برگرفته از متون پیشین دانست. این جستار با سامانه روشی هرمنوتیک، روایت قرآنی طوفان نوح را در سطح متن، با مؤلفه‌های هرمنوتیکی مؤلف بنیان، در نسبت با متون اساطیری میان رودان و عهدینی، بررسی و نقد نمود و با عناصر گفتمانی متنی، انگاره استقلال آن پردازش کرد.

در تفسیر عبارت «ثُمَّ قَضی‏ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ» (الانعام، 2)، آراء مختلفی از سوی مفسران مطرح شده است. واژه «اجل» در تفاسیر به معنای مدت زمان تولد تا مرگ، اجل محتوم، اجل آخرت، خواب، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل بعث و اجلی که در لوح محو و اثبات ثبت شده است، آورده شده است. همچنین در تفسیر «أَجَلٌ مُسَمًّی» اختلاف زیادی در میان آراء مفسران دیده می‌شود و آن را به: فاصله زمانی مرگ تا قیامت (مدت زمان برزخ)، اجل قابل تقدیم و تاخیر، اجل دنیا، اجل قیامت، اجل مرگ، اجل ثابت و محتوم، فاصله زمانی خلقت تا مرگ و ... تفسیر کرده‌اند. صرف نظر از آرائی که هیچ دلیلی برای آنها ارائه نشده است، سایر آراء در چهار دسته اصلی تقسیم بندی می‌شوند: دسته اول که اجل را مدت عمر و اجل مسمی را مدت زمان پس از مرگ می‌دانند، دسته دوم که اجل و اجل مسمی را در معنای خواب و مرگ گرفته‌اند، دسته سوم که اجل را محتوم و اجل مسمی را غیر محتوم می‌دانند و دسته چهارم که اجل را قابل تقدیم و تاخیر و اجل مسمی را محتوم و ثابت می‌دانند. این پژوهش با بررسی دلایل مفسران در ارائه این آراء و با تکیه بر ارتباط آیات و با توجه به ترتیب و ارتباط میان واژگان در این آیه نشان می‌دهد چگونه بررسی سیاق و ارتباط واژگان در تفسیر تطبیقی این آیه به کمک مفسر می‌آید. همچنین توضیح خواهد داد اجل مطابق پیامد اعمال انسانها قابل تقدیم و تاخیر بوده و اجل مسمی، اجلی در علم خداست که در پایان زندگی هر فرد زمان وقوع این دو اجل بر هم منطبق می‌شود.

قرآن‌کریم برترین کتاب هدایت و مهم‌ترین مرجع وحیانی مورد اتّفاق همۀ مسلمانان است؛ ضرورت شناخت امام و جانشین رسول اعظم اسلام(ص) و اشاره پاره‌ای از روایات به بودن نام امام علی و امامان اهل‌بیت(ع) در قرآن کریم، از چالش‌هایی است که محدث نوری را بر آن داشته که در پاسخ‌گویی به مخالفان خلافت بلافصل امام علی(ع)، با تکیه بر پاره‌ای از روایات، به تحریف به کاستی قرآن، بگراید. بدین‌رو تامل و بررسی روایات پیش گفته و نقد تحلیلی استدلال آن مخالفان و انگاره محدث نوری، وجهه همت این پژوهه، قرار گرفته است. در این مسیر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی ابتدا پاسخ‌های نقضی متعدّدی به مسأله داده شده، سپس سبک قرآن کریم در بیان مطالب و روش استنباط از آن، تبیین و صحیحۀ ابوبصیر از امام صادق (ع) را که علت عدم ذکر نام امام علی(ع)، سبک قرآن در بیان معارف، شناسانده، مدلل ساخته است. اما یافته‌های این بررسی، نشانگر سه ویژگی؛ بیان کلّی، بسط درون سویی و بسط برون سویی قرآن کریم است که به روشنی علت عدم ذکر نام علی و دیگر امامان (ع) را روشن می‌سازد؛ افزون بر آن، با چشم‌پوشی از بررسی سندی روایات به خاطر تضافر آن، روشن شده که ذکر نام علی (ع) در اضافات تفسیری مصاحفِ برخی صحابه یا در روایات صحیح، ناظر به «تفسیر تبیینی» یا ارایه مراد، بیان شأن نزول و مصداق آن آیات است؛ نه بیانگر وجود نام آن حضرت در متن و الفاظ قرآن.

محدث نوری در کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب ربّ‌الارباب با ذکر 1122 روایت، به موضوع تحریف به نقیصه و اثبات آن در قرآن پرداخته است؛ چنان‌که در عموم آثار قائلان به تحریف، به این کتاب و روایات آن استناد شده است. او در کتاب خود طی 12 فصل، 12 دلیل بر اثبات تحریف به نقیصه اقامه کرده که در مقاله‌ی حاضر، در پرتو دلایل عقلی و نقلی، موارد خلل و ضعف آن‌ها تبیین شده است. از مجموعه‌ی روایات فصل الخطاب، برخی از آن‌ها به طور خاص و برخی دیگر به طور عام، دال بر تحریف به نقیصه بر شمرده شده است. اکثر این روایات، از منابع مجهول یا جعلی اخذ شده‌اند و دسته‌ای از آن‌ها مربوط به اختلاف قرائات است که یا به چگونگی تلاوت برخی از واژه‌های قرآنی مربوط می‌باشد یا تفسیر خاصی از پاره‌ای از آیات ارائه می‌کند. به هر حال، این روایات ربطی به تحریف به نقیصه ندارند. اقلّی از روایات، از منابع معتبر بیان شده که به غلط مبنای قول به تحریف قرار گرفته است. این روایات شامل اضافات تفسیری، جری و تطبیق و توضیحاتی از این قبیل به شمار می‌رود که مقتضی اضافات تنزیلی در قرآن کریم که در ادوار بعدی از آن ساقط شده باشد، نیست.

میزان پایبندی مفسر برجسته‌ای همچون فخررازی در اختیار یک قرائت و تفسیر قرآن براساس آن از نکاتی است که افق دید مخاطب را در استفاده از تفسیر فراخ‌تر می‌نماید. در این پژوهش به شیوه‌ی تحلیلی توصیفی رویکرد فخررازی در تفسیر مفاتیح‌الغیب نسبت به اختلاف قرائات واکاوی گردیده است؛ بدین‌سان وی در مواجهه با این موضوع گاه ساکت است و گاه تنها به ذکر اختلاف قرائات اکتفا نموده و در تفسیر برخی آیات با ذکر دلایل به تحلیل و ترجیح یک قرائت پرداخته است. استفاده وی از دانش قرائات جهت بسط معنایی یک آیه یا عبارت، همچنین تقویت یک معنا و ابهام‌زدایی از آیات مشکل، بهره‌هایی است که این مفسر از این دانش در تفسیر خویش از آن سود جسته است.

یکی از مباحث کلیدی در فلسفه سیاسی بحث تکالیف و اختیارات دولت و جامعه است. مکاتب و نظریه‌پردازان گوناگون بسته به خداشناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی خویش درکی متفاوت از تکالیف و اختیارات این دو در برابر یکدیگر دارند. مقاله حاضر کوشیده است تا با استفاده از روش مقایسه‌ای اندیشه سیاسی مبتنی بر نهج‌البلاغه و اندیشه سیاسی حاکم بر الاحکام‌السلطانیه را در این باب مقایسه نماید. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از شباهت‌های هر دو کتاب آن است که، برای دولت و مردم در جامعه اسلامی تکالیف و اختیاراتی قائل هستند و هر دو کتاب تکالیف مردم در برابر حکومت را مطلق ندانسته و مشروط- همچون حرکت دولت بر مسیر شرع - قلمداد می‌کنند. مهمترین تفاوت بین این دو کتاب را در این زمینه می‌توان چنین برشمرد که احکام السلطانیه اختیارات وسیع‌تری در حوزه عمومی و خصوصی جامعه برای دولت به رسمیت می‌شمارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که علی‌رغم شباهت‌هایی که بین این دو کتاب در این زمینه دیده می‌شود اساسا این دو به ارائه دو روش حکمرانی متفاوت از یکدیگر منجر می‌شود. همچنین تفاوت دیدگاهها در علت موجده دولت (ضرورت عقلی دولت در نهج‌البلاغه و ضرورت شرعی آن در احکام السلطانیه) از مبانی اختلاف بین این دو نگاه به تکالیف و اختیارات دولت و جامعه است.

منظور از معناشناسی واژه­های «اَمانی» و «اُمنیه» در بافتار آیاتِ قرآن کریم، تحلیل معناشناختی این واژه­ها در بافت زبانی و موقعیتی آنهاست. در این تحلیل علاوه بر سیاق، آیات نظیر، اسباب نزول، مردم شناسی مخاطبان و سبک ارجاعی قرآن کریم آن‌گونه که ونزبرو ادعا می­کند، نیز لحاظ می­گردد. از معناشناسی واژه­های «اَمانی» و «اُمنیه» در بافتارِ آیاتِ قرآن کریم این نتیجه کلی حاصل می­شود که این واژه­ها در تمام کاربردهای قرآنی خود با مفهوم «وعده» ارتباط معناشناختی نزدیکی دارند و به معنای «وعده­های» خوشایندی هستند که انسان به خود و پیروان خود می­دهد. مصادیقی از اَمانی، وعده­هایی باطل و ناشی از فریبکاری شیطان هستند: مانند وعده داخل شدن در بهشت و رهایی سریع از آتش جهنم که یهودیان غرق در گناه دل خود را به آنها خوش کرده بودند و بی‌هیچ مستندی از وحی و تورات در این باره گمانه­زنی می­کردند. اما گاهی مصداقِ این وعده­ها حق است: چنانکه در آیه 52 سوره حج، مصداقِ واژه «اُمنیه»، «وعده فرج» است که انبیا و رسولان الهی آن را از وحی دریافت کرده و دلهای خود و پیروان خود را با آن محکم می­کردند: این آیه در ارجاع به «وعده فرج» که در زبور حضرت داود علیه‌السلام قرار دارد، بیان شده است و تعبیر «القای شیطان» در این آیه، در ارجاع به پاسخ نمادین به شیطان در مراسم رمی جمرات بیان شده است. این مراسم در سرزمین «منا» انجام می­شود که نام آن با واژه «اُمنیه» هم ریشه است.

با استنباط از آیات و روایات شاهد شکل­گیری اصطلاحاتی همچون حکومت دینی و جامعه دینی هستیم. در این بحث از بین دانشمندان اسلامی عده­ای همچون امام خمینی(ره)- شهید صدر و... قایل به تقدم حکومت دینی بر جامعه دینی شده­اند. که عمده دلایل آنها عبارتند از: ضرورت تشکیل حکومت دینی به جهت سهولت در تربیت دینی مردم و در نتیجه آن تامین امنیت، توسعه و عمران، گسترش نظام تعلیم و تربیت اسلامی. این عده از آیات و روایات ادله­ای بر تقدم حکومت دینی نسبت به جامعه دینی اقامه می‌کنند. در مقابل این افراد، گروهی قرار دارند که تشکیل حکومت دینی را نتیجه شکل‌گیری و هویت کامل جامعه‌ی دینی می‌دانند. این عده نیز به دسته‌ای دیگر از آیات و روایات استدلال می‌کنند که در آنها بر تقدم جامعه دینی به نسبت حکومت دینی تاکید شده است. در مقاله به بررسی دو دیدگاه پرداخته شده است و نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که تقدم حکومت دینی نسبت به جامعه دینی و یا عکس آن، موضوعی اختلافی و جدل الطرفین است که هیچ یک نسبت به دیگری به صورت اطلاق اولویت نداشته بلکه هر کدام نسبت به دیگری با توجه به ادله قرآنی و روایی به شکل نسبی قابل دفاع است.