جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رسالۀ «جبر و قدر» یا «جبر و اختیار» نگاشتۀ خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) جُستاری است با رویکردی خردگرایانه به مسألۀ مختار بودن یا نبودن انسانها که از مآثِر و مَواریث ارزشمند فلسفی _ کلامی شیعه قلمداد می‌شود. این رسالۀ مختصر تاکنون چند مرتبه در قالب‌های گوناگون به‌طبع رسیده است که در نوشتار حاضر به معرّفی آنها پرداخته می‌شود. آخرین ویراست عرضه‌شده از این رساله که بر بنیاد چاپ سنگی آن و تصحیح مرحوم مدرّس رضوی فراهم آمده است به تازگی از سوی نشر مجمع ذخائر اسلامی انتشار یافته. معرّفی و بررسی و نقد این ویراست موضوع اصلی مقالۀ پیش‌رو قرار گرفته است. در یک ارزیابی کلّی، این ویراست، تصحیحی نااستوار و نامنقّح از متن اثر و طبعی نامطبوع و نامقبول از آن است که بر اشکالات چندگانه و چندگونه‌ای‌ مشتمل است.

از آنجا که عالمان دینی و فقیهان بیشتر به روایات فقهی و احکام رسیده از رسول خدا (ع) و اهل البیت (ع) توجه داشته و روایات در آن زمینه را به صورت موضوعی نگاشته­اند، اما در خصوص روایات معارفی، کاری کلی انجام شده است؛ لذا بایستگی تبویب و تفصیل روایات معارفی به گونۀ موضوعی احساس شد و در این راستا مجموعه­ای پیرامون روایات کتب اربعه (یعنی: اصیل­ترین کتاب­های حدیثی شیعه) تدوین گردید. موسوعۀ معارف اهل البیت (ع) در بردارندۀ مجموع روایات معارفی کتب اربعه بوده و بگونۀ موضوعی در حوزۀ مسایل عقیدتی، اخلاقی و فلسفۀ فقه و اخلاق؛ با بیش از چهل هزار عنوان و در مجموعۀ دوازده جلدی تدوین، تنظیم و ارائه شده است.

مقالۀ پیش‌رو جستاری است تاریخی و کتابشناسانه دربارۀ سرگذشت و باورداشت‌ها و نگاشته‌های کلامی شیخ الطائفة محمّد بن حسن طوسی (د: 460 ه‍. ق.). در این نوشتار نخست به شرح احوال و وقایع مهم حیات شیخ طوسی پرداخته می‌شود و استادان و شاگردان وی معرّفی می‌گردد. در ادامه، رسائل و کتابهای کلامی شیخ طوسی و اهمّیّت و جایگاه هر یک از آنها به‌اجمال توصیف می‌شود. تعیین خطوط کلّی اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی موضوع دیگری است که نویسندگان به‌اختصار از آن سخن گفته‌اند و بر پیروی شیخ طوسی از مکتب فکری استادش، شریف مرتضی تأکید کرده‌اند. بخش سوم مقاله به معرّفی شرحی بر رسالۀ شیخ طوسی موسوم به مقدّمة فی المدخل إلی < صِناعة > علم الکلام می‌پردازد که به قلم دانشمندی امامی به نام نجیب‌الدّین ابوالقاسم عبدالرحمن بن علی (582 ه‍. ق. ) نوشته شده و تاکنون ناشناخته مانده بوده است.

کتابهای رجال پرشماری وجود دارند که به ذکر طبقات، نسب، تاریخ وفات و یا جرح و تعدیل راویان پرداخته اند. کتابهای جرح و تعدیل راویان نیز به انواع مختلفی تقسیم شده و بعضی تنها روات ثقه و برخی تنها ضعفا و متروکین و دسته ای به ذکر ضعفا و متروکین و ثقه در یک کتاب پرداخته اند. از کتابهای مهم در این موضوع، «التاریخ الکبیر» بخاری و «الجرح و التعدیل» ابن ابی حاتم رازی است. در این میان، برخی ابن ابی حاتم را متهم کرده­اند که او به کتاب تاریخ کبیر بخاری دست یافت و آن را به خودش نسبت داد به همین دلیل، ترتیب و باب بندی آن همانند کتاب بخاری است و درباره بسیاری از تراجم چیزی بیش از بخاری بیان نمی­کند. از این رو، نویسنده در نوشته حاضر تلاش می کند تا با مقایسه علمی بین دو کتاب، آشکار سازد که چگونه ابن ابی حاتم در تألیف کتاب «الجرح و التعدیل» از کتاب «التاریخ الکبیر» بخاری استفاده کرد؟ وی در راستای این هدف، نوشتار را با معرفی کتاب التاریخ الکبیر و هدف بخاری از تألیف آن و میزان تحقق این غرض، آغاز کرده و در ادامه، به روش بخاری و اهمیت و امتیازات کتاب اشاره می کند. سپس، کتاب الجرح و التعدیل را معرفی و به بیان هدف ابن ابی حاتم از تألیف آن و میزان تحقق این غرض و نیز اهمیت کتاب می پردازد. در نهایت، نوشته را با بررسی تطبیقی دو کتاب مذکور و ذکر نمونه هایی که ابن ابی حاتم درباره آنها سکوت کرده و بخاری از آنها سخن گفته است، به پایان می رساند.

برای تلفظ درست برخی واژگان کهن که امروزه دیگر در زبان به کار نمی روند دو راه اساسی وجود دارد، یکی کمک گرفتن از وزن و قافیه در متون منظوم و دیگری رجوع به دیگر زبان های ایرانی ای که هنوز زنده اند و گویشورانی در مناطق مختلف ایران و جهان دارند. شناخت وزن و قافیه به خوانش درست متون و تلفظ صحیح کلمات یاری می رساند و آگاهی از دیگر زبان های ایرانی می تواند مخاطب را از چندوچون تغییرات آوایی، نحوی و معنایی زبان فارسی در طول تاریخ آگاه تر کند. نوشتار حاضر می کوشد تا با بهره گیری از وزن و قافیه و همچنین کمک گرفتن از زبان کردی، نشان دهد که تلفظ درست واژه «تکل» یا «تگل» در گذشته چه بوده است؟